Слайд 1Teoria i praktyka tłumaczenia
- wprowadzenie
Opracowanie:
Joanna Warmuzińska-Rogóż
Слайд 2
Jak można zdefiniować tłumaczenie?
Слайд 3Tłumaczenie - definicje
Co najmniej cztery znaczenia:
Jako rezultat działania tłumacza
Jako czynność
Jako praktyka
translatorska
Jako porównanie dwóch języków
Слайд 4Etymologia
Tłumacz (pol.) → talami – „mówiący”
Przekładać, tłumaczyć → objaśniać
Prekladat (czes.) =
tłumaczyć – ten sam rodowód co niemieckie uberlegen (zastanawiać się)
Слайд 5Interpres
Pierwsi tłumacze w czasach starożytnych to tłumacze mowy:
ang. interpreter
franc. interprete
Do XVI
wieku we Francji tłumacza mowy określano mianem truchement, natomiast w Anglii w XIV wieku tłumacz tekstów nazywał się translateur
Слайд 6Traductor
W łacinie klasycznej termin oznaczał „tego, który ułatwia przeniesienie się do
innej grupy społecznej”.
→ z czasem znaczenie ułatwiania kontaktów językowych z inną grupą społeczną
franc. traducteur – w czasach nowożytnych tłumacz tekstowy
Слайд 7Traductio
W łacinie klasycznej przejście, przeprawa
Termin zarezerwowany w łacinie klasycznej dla przekładu
to translatio i translator
→ ang. translation i translator
Слайд 8Tłumaczenie
ustne i pisemne
Traduction/ intepretation (franc.)
Translation/ interpretation (ang.)
Ubersetzung/ Dolmetschen (niem.)
W języku
polskim brak rozróżnienia, ewentualnie: tłumacz kabinowy i tłumacz tekstowy
Слайд 9
Tłumaczenie maszynowe
a
Human translation
Слайд 10Definicja tłumaczenia zdaniem fachowców
O. Wojtasiewicz:
przekład jako „operacja, która polega na
sformułowaniu w pewnym języku odpowiednika wypowiedzenia sformułowanego uprzednio w innym języku”
Слайд 11Roman Jakobson
Tłumaczenie interlingwalne
Tłumaczenie intralingwalne
Tłumaczenie intersemiotyczne
Слайд 12
Definicje
E. Nidy
„Tłumaczenie polega ma odtworzeniu w języku przekładu komunikatu zawartego w
języku źródłowym za pomocą najbliższego i najbardziej naturalnego odpowiednika, nade wszystko w odniesieniu do sensu, następnie odnośnie do stylu”
J. R. Ladmirala
„Tłumaczenie (…) w znaczeniu szerszym oznacza każdą postać mediacji międzyjęzykowej, pozwalającej na wymianę informacji między użytkownikami różnych języków”
Слайд 13ESIT
„Przekazanie zawartości tekstu lub aktu mownego (wyrażonego w języku X) w
drugim tekście lub akcie mownym (sformułowanym w języku Y)”
Слайд 14
Catford
W jego definicji w centrum uwagi znajduje się pojęcie tekstu: tekst
źródłowy będzie zastąpiony przez tekst docelowy, przy czym kryterium substytucji polega na osiągnięciu ekwiwalencji
Wilss
Proces przekładu przebiega w dwóch fazach:
1) faza zrozumienia polegająca na analizie treści i stylu
2) faza rekonstrukcji, w czasie której należy zachować optymalną ekwiwalencję komunikacji językowej
Слайд 15Definicja
– próba podsumowania
Pośredniczenie w kontakcie dwóch różnych języków
Zarówno proces jak i
współtworzenie
Oraz gotowy produkt (dzieło)
! Brak definicji i nieścisłość pewnych pojęć (treść, forma)
Слайд 16Translatoryka jako odrębna dyscyplina naukowa
Bogactwo nazewnictwa
Przekładoznawstwo, translatologia, translatoryka, traduktologia
Science de la
traduction, traductologie, translatologie (franc.)
Science o translation (ang.)
Слайд 17Przekład
w językoznawstwie
Przed 1952 w zasadzie nieobecny
Wielkie zasługi językoznawców Vinaya i Darbelneta
(„przekład powinien być dyscypliną językoznawczą, gdyż jest nauką ścisłą, posiadającą swe techniki i specyficzne problemy”)
Слайд 18
Cary (teoretyk przekładu, niejęzykoznawca) przeciwko uznaniu przekładu za dyscyplinę językoznawczą: przekład
nie jest operacją językową
=/= krytykuje go G. Mounin
Слайд 19
Pieńkos: „Podobnie jak ludzie zaczęli mówić językiem na długo przed pojawieniem
się nauki o języku, tak tłumaczeń dokonywano na długo przed uformowaniem się przekładu jako przedmiotu badań naukowych” (33)
Слайд 20
Przekład: nauka czy sztuka?
Czy przekładoznawstwo może stać się przedmiotem odrębnej i
autonomicznej nauki?
Слайд 21
Żeby odpowiedzieć na to pytanie, należy przyjrzeć się pojęciom, z którymi
wiąże się termin tłumaczenie:
1) rezultat
2) czynność
3) porównanie dwóch języków
Слайд 22
W zależności od podejścia do kwestii tłumaczenia, będziemy mieli do czynienia
z różnymi problemami, wchodzącymi w zakres badań różnych dyscyplin naukowych:
psycholingwistyki, psychologii, językoznawstwa kontrastywnego, filologii, leksykografii, stylistyki, analizy literackiej…
Слайд 23
Dodatkowo dyscyplina zwana tłumaczeniem na płynne granice:
Przykłady:
Przy jakim stopniu transpozycji można
mówić o tłumaczeniu?
Czy tłumaczeniem jest adaptacja francuskiego tekstu pisarza średniowiecznego na nowoczesną odmianę francuskiego?
Слайд 24Czy przekładoznawstwo jest odrębną dyscypliną naukową?
Decyduje o tym posiadanie własnego przedmiotu
badań.
W nauce o przekładzie sprecyzowano obiekty, którymi zajmuje się translatoryka:
Ludzie i teksty (tzn. ich wypowiedzi językowe) – właściwy układ translatoryczny
Pozostałe obiekty tego układu, czyli nadawca pierwotny i terminalny,
Czyli przedmiotem badań translatoryki są specyficzne właściwości translacyjne tłumaczy, tekstów i mówców oraz odbiorców ich tekstów, występujących w układach translatorycznych.
Слайд 25Translatoryka jako odrębna dyscyplin naukowa
Korzysta z wyników badań innych nauk, szczególnie
lingwistyki, teorii komunikacji, tekstologii, socjologii, psychologii
Nauka interdyscyplinarna
Слайд 26Podział na subdyscypliny
w translatoryce
T. tekstów pisanych
T. tekstów literackich
T. tekstów specjalistycznych
T.
tekstów mówionych
T. ogólna
T. szczegółowa
T. teoretyczna (czysta)
T. stosowana (aplikatywna)
Слайд 27Teorie przekładu i ich przydatność dla praktyki
Pieńkos: „Podobnie jak znajomość praw
rządzących językiem nie jest niezbędna do mówienia, tak znajomość teorii przekładu nie jest istotna dla praktyki przekładu” (49)
Dobrzy tłumacze stosują zasady przekładu intuicyjnie
Слайд 28Refleksje o przekładzie
w okresie „przednaukowym”
Pierwsze teorie przekładu wyrastały z praktyki, stąd
wiele sprzecznych poglądów, np.. wobec wierności względem oryginału.
Слайд 29Święty Hieronim
Non verbum e verbo, sed sensum exprimere sensu (nie słowo
ze słowa, ale znaczenie ze znaczenia)
Przekład dosłowny prowadzi do nonsensów
Слайд 30Marcus Fabius Quintilianus
„Praca nad przekładem zmusza nas także w pewnym stopniu
do wynajdywania różnych i licznych zwrotów i wyrazów opisowych czy obrazowych, będących przecież najpiękniejszą ozdobą języka i stylu; a zmusza nas dlatego, że bardzo często grecki sposób wyrażania się jest całkiem inny, niż łaciński”
Слайд 31Renesans
W tym okresie zaczęto o tłumaczeniu mówić szerzej, jako że przekład
stał się czymś bardziej powszechnym (odchodzenie od uniwersalnej łaciny)
Слайд 32Późny Renesans i reformacja
Liczne nowe przekłady w Europie oraz bogata refleksja
teoretyczna
Dwa przeciwne poglądy
Należy tłumaczyć wiernie (pogląd ważny w okresie reformacji w odniesieniu do przekładów Biblii i tekstów teologicznych)
Swoboda tłumaczenia (utwory poetyckie, historyczne, dzieła moralistów) – należy czerpać z klasyków i przenosić najcenniejsze elementy do własnej kultury
Слайд 33Zwolennicy swobodnego podejścia do wierności
Joachim Du Bellay
Malherbe
Marini
John Dryden (zasada luźnej parafrazy)
Takie
przekonania panowały przez cały wiek XVII, a romańska swoboda stała się wzorem do naśladowania w całej Europie
Слайд 34Jacques Amyot (1513-1593)
Francuski teoretyk przekładu
Tłumacz Żywotów sławnych mężów Plutarcha
Cel jego przekładu:
dostarczenie wykształconym warstwom społeczeństwa pięknej i pouczającej lektury, napisanej językiem popularnym, a przez to czytelnym
Les belles infideles
Przekład swój poprzedził Amyot wstępem teoretycznym, w którym domagał się, by tłumacz nie dążył tylko do uzyskania wierności poszczególnych zdań oryginału, ale starał się upodobnić do autora oryginału.
Слайд 35XVIII wiek – duże zainteresowanie teorią przekładu
Wolter: tłumaczenia są jak kobiety,
jeśli wierne, to niepiękne, jeśli piękne to niewierne
Monteskiusz (Listy perskie): tłumacz odtwarza tylko zwłoki, nie przywracając im życia
D’Alembert: nie wystarczy wytknąć palcem błędów w przekładzie, trzeba jeszcze wykazać, że były one do uniknięcia
Слайд 36Alexander F. Tytler
Essay on the Principles of Translation (1790) – rekapitulacja
myśli osiemnastowiecznej na temat przekładu
Trzy zasady:
1) tłumaczenie powinno oddać całą zawartość oryginału
2) forma i artyzm powinny mieć ten sam charakter co w oryginale
3) tłumaczenie powinno odznaczać się swobodą, jaka cechuje utwór oryginalny
Teksty poetyckie należy tłumaczyć nie z języka na język lecz z „poezji na poezję”
Слайд 37Wiek XIX
Liczne przekłady poezji prozą we Francji:
„C’est beau comme de la
prose”
Слайд 38Niemiecka szkoła tłumaczenia
W opozycji do romańskiej tradycji obchodzenia się z oryginałem
(poddawania go dowolnym przeróbkom)
Слайд 39Myśl przekładowa w Polsce
Franciszek Bohomolec, Rozmowa o języku polskim: „nie na
słowo, a na rzecz w tłumaczeniu oglądać się należy”
Franciszek Ksawery Dmochowski: postulat wierności to najważniejszy wymóg stawiany wobec tłumacza
Julian Ursyn Niemcewicz: uzyskanie wierności tłumaczenia, bez przeróbek, skrótów i upiększeń to najwyższy kunszt przekładu
Слайд 40
Większość polskich teoretyków przekładu minionych stuleci opowiadała się jednak nie za
wiernością i ścisłością przekładu, a wręcz przeciwnie – za swobodą, przeróbkami, parafrazami, za nierespektowaniem realiów tekstu, których zrozumienie mogłoby się okazać za trudne dla czytelnika
Слайд 41Jan Kochanowski jako tłumacz
Wszystkie rodzaje rzemiosła przekładowego
Często poprawiał oryginał, ożywiał antyczny
świat polskimi realiami
Ideał przekładu wg Kochanowskiego: łączenie wierności względem oryginału z poetycką swobodą.
Слайд 42Zasługi Adama Mickiewicza
Era traktowania dzieła oryginalnego z pełną odpowiedzialnością, chociaż i
twórczą swobodą
Adam Mickiewicz przyjął zasadę tłumaczenia wyłącznie z oryginału
Слайд 43Tadeusz Boy-Żeleński
„Przekład jest to rzecz trudna; pod względem formalnym trudniejsza niż
pisanie, łatwiej bowiem znaleźć formę dla myśli własnej, (…) nie dla mysli cudzej powstałej z zupełnie innego ducha. Wymaga nie tylko znajomości mowy obcej (to rzecz najdrobniejsza), ale ogólnej znajomości literatury i kultury danego kraju; wreszcie przede wszystkim, panowania nad własnym, ojczystym językiem”
Слайд 44Współcześni teoretycy przekładu
Od czasów II wojny światowej teorie przekładu to już
nie luźne wypowiedzi teoretyków czy praktyków, lecz przeważnie komparatystyka tekstów
W dalszym ciągu wiele sprzecznych poglądów
Слайд 45T. H. Savory
1) przekład powinien oddawać słowa oryginału
2) Przekład powinien oddawać
myśli oryginału
3) Przekład powinien posiadać brzmienie identyczne jak utwór oryginalny
4) Przekład powinien brzmieć jak oryginał
5) Przekład powinien odzwierciedlać styl oryginału
6) Przekład powinien posiadać styl tłumacza
7) Przekład powinien brzmieć jak utwór współczesny oryginałowi
8) Przekład powinien brzmieć jak utwór współczesny tłumaczowi
9) Przekład może coś dodawać lub ujmować w stosunku do oryginału.
10) Przekład nie może nigdy niczego dodawać ani ujmować w stosunku do oryginału
11) Przekładu poezji należy dokonywać prozą
12) Przekładu poezji należy dokonywać wierszem
Слайд 46Ważne prace teoretyczne
1) Vinay i Darbelnet: Stylistique comparee du francais et
de l’anglais (1958)
2) E. Nida: The Theory and Practice of Translation (1969)
3) C. Catford: A Linguistic Theory of Translation
4) A. Ljudskanov: Traduction humaine et traduction mecanique (1969)
5) G. Mounin: Problemes theoriques de la traduction (1963)
Слайд 47ESIT
Interpretacyjna teoria przekładu:
Wykazanie, że prawdziwa teoria przekładu powinna być koekstensywna z
teorią ogólną aktu mowy i w konsekwencji nie powinna być prostym przedłużeniem teorii czysto językoznawczej, związanej z opisem języka jako systemu
Przedstawiciele: Seleskowitch, Lederer, Jean Delisle
Слайд 48Zasługi Nidy
Tłumaczenie literalne i wolne
Ekwiwalencja formalna i dynamiczna
Aby tłumaczyć, nie wystarczy
znać język, niezbędna jest także znajomość zwyczajów, kultury tych, którzy tym językiem mówią
Nida rezygnuje z terminów: target i target langugage (język docelowy) na rzecz terminów odbiorca (receptor) i język odbiorcy (target language)
Слайд 49Dokonania Catforda
Ściśle językoznawczy punkt widzenia
Opis tego, czym jest przekład i próba
wyjaśnienia jego mechanizmów na podstawie ogólnej teorii języka
Tłumaczenie wolne, literalne i dosłowne
Слайд 50Próba podsumowania
Przekład w ciągu wieków: powolne ale stałe zmiany
Od tłumaczenia tekstów
religijnych (słowo w słowo) w kierunku tekstów świeckich (tłumaczenie sensu)
Epoka przekładu wolnego – literatura piękna i poezja w XVII i XVIII wieku – les belles infideles
XIX w. – przekład adekwatny, który do dziś uprawia większość tłumaczy: jedność formy i treści, wierność
Dziś dodatkowo znaczący wpływ na rozumienie przekładu mają automatyzacja i nauczanie przekładu
Слайд 51Rodzaje tłumaczenia
Dawniej wiązano rodzaj tłumaczenia z klasyfikacją tekstów,
mieszając rezultat tłumaczenia
z procesem mówiono np. o tłumaczeniu tekstów religijnych, o tłumaczeniu utylitarnym
Oraz odróżniając tłumaczenie dosłowne (forma) od wolnego (treść)
Слайд 52Rodzaje tłumaczenia - kryteria
1) zmiana kodu
2) funkcja tłumaczenia
3) sposób tłumaczenia
4) kierunek
tłumaczenia
5) typ tekstu
6) metoda tłumaczenia
Слайд 53Opracowano na podstawie:
1) Jerzy Pieńkos: Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki.
Zakamycze 2003
2) Urszula Dąmbska-Prokop (red.): Mała encyklopedia przekładoznawstwa. Częstochowa 2000