Таңба. Жалпы грамматика презентация

хабардың көрсеткіші болып табылатын материалдық дене;

- Белгі таңба - заттың одан бөліп алуға болмайтын өз бойындағы белгісі, мыс., адамның дене қызуының көтерілуі.
- Сигнал таңба – заттың өз бойына тән емес, келісім б/ша жасалған белгі, мыс., қоңырау соғылуы.
Символ таңба – дерексіз бейнелі ұғымдарды білдіретін таңба, мысалы, мем-к рәміздер.
ТІЛДІК ТАҢБА – ерекше таңбалар жүйесі, ӘМБЕБАП ТАҢБА, өйткені тілдік т. арқ. 1) кез келген таңбалық жүйенің мазмұнын сипаттауға болады; 2) кез келген ақпаратты жіберу, білдіру мүмкіндігі шексіз (басқа таңбалық жүйе-ң қабілеті шектеулі); 3) тілді кез келген адам қолданады, басқа таңбалардың қолданушылары шектеулі.

тілдік таңбалар

ТАБИҒИ – белгі таңбалар, мыс., аңдардың ізі, ауа-райының өзгерісі

Табиғи тілдер, мысалы, ауызекі сөйлеу тілі, жазба тіл

Формальды тілдер – А) алгоритмдік ақпараттық мамандандырылған тілдер (информатика, мат., химия, биология);
Ә) Жасанды тілдер (эсперанто, вопалюк, идо)

Жүйелік жазулар – нота, формула, шахмат нотациясы

мағынасы

1) Таңбалаушы - таңбаның формасы

сөйлем түрлерін зерттейтін лингвистиканың бір тармағы

Грамматика ғылымының зерттеу нысаны, яғни, бұл – тілдің грамматикалық құрылымы, тіл бірліктерінің өзара қатынасқа түсу заңдылықтары, сол бірліктердің құрылу ережелері

сипаты екіжақтылығында: мазмұн өресі және жеткізу өресінен тұрады.
3) Және оның осы екі өресі арасындағы қатынас біржақты емес: мысалы, бір жеткізу өресіне бірнеше мазмұн өресі сәйкес келуі мүмкін, мыс., баспа, -па – зат есім әрі етістік тудырады.
4) Керісінше, бір мазмұн өресіне бірнеше жеткізу өресі сәйкес келуі мүмкін, көптік мағынаны білдірудің бірнеше жолы я жалғаулары. Мұндағы алдыңғы құбылыс морфемалардың ононимиясы, соңғысы синонимиясы болып табылады.

т. ж/е угро-фин
(Орал тілдері → угро-фин: а) угор бұтағы (венгер, мансы, ханты); ә) Прибалтика –фин бұтағы (фин, эстон, карель, ижор); б) Пермь бұтағы (коми зырян; коми пермяк, удмурд); в) Волга бұтағы (мариий; мордов: эрзян, мокшан)

Постфикстер
Қолданбайтын тілдер, мыс., суахили тіліндегі (банту тобы, Шығыс Африка) етістік формасы wa-ta-si-po-ku-ja (ватасипокуджа) – “егер олар келмесе”, мұндағы wa – ІІІ ж. көпше; ta – келер шақ, si –болымсыздық; po – шарттылық; ku – етістік префиксі, тек ja – “келу”, яғни түбір морфема.

Үндіеуропа т-де префикс те, постфикс те қолд., бірақ постфикстердің үлесі басым, мыс., пред став и тель н ый (1 префикс, 4 постфикс)


Заттық морфемалар н/се түбірлер

(флексия)

сөз тудырушы қосымшалар

сөз түрлендіруші қосымшалар

көмекші морфемалар, олар күрделі сөздердегі түбірлердің байланысы үшін қызмет етеді. Н.С.Трубецкой оларды “байланыс морфемалары” деп атады. Олар тек сөз тудыру қызметінде жұмсалады, мысалы, вод о воз т.б.

Конфикс (лат.бір-біріне бекітілген) –екі аффикстің комбинациясы, олар жеке-жеке екі морфема болса да, бірігіп әрекет етеді, мысалы, неміс тіліндегі de-fynd-en – “табылған” – de және en – түбірмен бөлінген өз алдарына жеке морфемалар бірігіп, күрделі өткен шақты білдіруде қолданылады; олар кейбір жағдайларда бір-бірінсіз де қолданылады, мысалы, lob-en – “мақтау”.

Инфикс (лат.вставленное в) – бұл түбірдің ортасына қойылған қосымшалар. Мысалы, тагаль тілінде (индонезия семьясы) –um инфиксі; s-um-ulat – жазу –sulat – хат сөзінен түрленген. Орыс тілінде инфикстер дыбыс алмасуы кезінде байқалады: лечь – лягу; сесть – сяду;

Трансфикс – бірыңғай дауыссыздардан тұратын түбірді жарып, өздері де бөлініп, дауыссыздар арасында дауысты қабатша ретінде қызмет етеді де, сөз формасын анықтайды және оны грамматикалық тұрғыдан ресімдейді, яғни белгілі бір грамматикалық мағынаға ие. Бұл құбылыс семит тілдеріне тән (көне еврей, аккад немесе ассирио-вавилон, финикий тілі).

грамматикалық тәсіл

АНАЛИТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР - грамматиканы сөзден тыс (сыртында) білдіретін грамматикалық тәсіл

Аффиксация (агглютинация, фузия), ішкі флексия, қайталау, екпін, супплетивизм

көмекші сөздер тәсілі, интонация, сөздердің орын тәртібі

аталады. Агглютинация құбылысы орыс тілінде префиксацияға тән.

ФУЗИЯ - лат.тілінде “ерітілу” дегенді білдіреді. Бұл терминді Э.Сепир ұсынған. Аффикстердің түбірге тығыз жалғануы кезінде өзгеруі фузия деп аталады. Фузия кезінде ішкі, сыртқы аффикстер түбірмен терең жымдасады да, негіз түзіледі, оны В.А.Богородцкий опрощение деп атайды.

алмайды: эемл+я;
түбір фонемалардың құрамында аздаған өзгеріс болады (л – біресе қатаң, мыс.,пилам, біресе жұмсақ, мыс., пиле);
қазақ тілінде түбір қосымшасыз қолданыла алады;

2) орыс тілінде қосымшалардың түбірмен қосылуы тығыз сіңіскен сипатқа ие (түбірдің соңғы фонемасы мен қосымшаның басқы фонемасының кірігуі: дет+ ск + ий); қосымша жалғанғанда түбір өзгеріске түседі, сондықтан түбірдің бір түрі бір қосымшалармен, ал басқа түрі басқалармен қосылады, мыс., про езд и ть; про езж а ть.

3) қосымшалар бірмәнді емес, бір уақытта бірнеше грамматикалық мағынаны білдіруі мүмкін: -ам - барыс септігі және көптікті білдіреді; орыс тілінде аффикстер стандартты емес, яғни бір грамматикалық мағынаны білдіруде сол бір қосымша барлық сөздерде бірдей қолданыла алмайды, мыс., барыс сеп.жалғауының формасы жекеше түрде -у, -е түрінде болса, көпше түрінде –ам;

сақталады да, осындай әртүрлі түбірлі сөздер бір грамматикалық қатарға жатады. Түбірдің я негіздің әртүрлі құрылуы грамматикалық мағыналарды өзара ажырату тәсілі болып табылады. Мысалы, хорошо – жай шырай, лучше – салыстырмалы шырай; человек – жекеше, люди – көпше.

СУППЛЕТИВИЗМ