Философияда пайда болған бағыттар: рационализм, сенсуализм, субъективтік
идеализм, солипсизм, механикалық-метафизикалық материализм, эмпиризм.
Рационализм (лат. рацио – ақыл-ой) – танымның бастауы тек қана ақыл-ой. Жаңа
заманның жалпы философиялық парадигмасы. Негізін қалаушы – Рене Декарт.
Өкілдері: Г.Лейбниц, Б.Спиноза, Б.Паскаль.
Сенсуализм (лат. sensus – сезім) – танымның бастауы тек қана сезімдер.
Негізін салған Джон Локк.
Субъективтік идеализм – Олар дүниенің бар екендігін тек субъектінің санасына
тәуелді етті, яғни субъект бір нәрсені қабылдамаса – ол жоқ. Өкілдері: Дж.Беркли, Д.Юм.
Солипсизм (лат. solus - жалғыз, ipse – өзі) – тек қана адам мен оның санасының
объективті өмір сүретіндігін мойындап, қалған дүниені жоққа шығарды.
Негізін салушы – Д.Беркли. Бұл ағым ғылым мен адамның іс-әрекетін жоққа шығарды.
Эмпиризм - тәжірибе арқылы ақиқатқа жетуді қолдайтын бағыт. Негізгі қағидасы:
адамның барлық білімі тәжірибеге негізделеді. Негізін салушы – Ф.Бэкон.
Бэкон «Жаңа Органон» еңбегінде табиғатқа деген материалистік көзқарасты және
индуктивтік таным тәсілінің таным үдерісіндегі алатын орнын дәлелдеді.
Танымның ең жоғарғы мақсаты – табиғатты игеру мен адам өмірін жетілдіру, шыңдау.
«БІЛІМ – КҮШ», дегенмен ол табиғат құбылыстары зерттеулеріне сүйенсе және өзі
табиғатқа «бой ұсынып, бағынса» ғана «күш» бола алады.Оның әр алуан түрінің
көрінісі болатын материя – философияның зерттеу объектісі.
«Табиғатты тануға болады, алайда таным жолында адамдардың санасын бүлдіретін,
ластайтын көптеген кедергі, адасушылық бар», – деп, ол осы адасудың
төрт түрін – төрт түрлі «идолды» (жалған бейне) немесе елесті ажыратады.
Бұлар: «ТЕК ИДОЛЫ», «ҮҢГІР ИДОЛЫ», «БАЗАР ИДОЛЫ», «ТЕАТР ИДОЛЫ».
Заттар табиғатына өзінің жеке табиғи болмысын араластырған адам әлемнің ақиқат көрінісін бұрмалайды. Сондықтан сезімнің көрсетуін әр уақытта затпен, табиғат денелерімен салыстырып, олардың дұрыстығын тексеріп, танымға «тек елестері» тигізетін зиянды азайту керек.
Әрбір адамның табиғат құбылыстарын, өз пікірін пайымдауын бұрмалайтын ішкі субъективтік әлемі (өзіндік үңгірі) болады. «Әрбір адам белгілі бір жерде, отбасында дүниеге келіп тәрбиеленеді, ересек адамға айналады... Біреуі кедей, екіншісі ауқатты отбасында өседі, соған сәйкес білім алуға, өмірден орнын табуға мүмкіндіктер алады. Бұл адамның болашақ тағдырына зор ықпалын тигізеді. Ол өзі қалыптасқан «үңгірден» дүниеге қарайды, «табиғаттың сәулесін бұрмалайды».
Бір сөзге адам жиі-жиі әр түрлі түсінік, мазмұн береді, бұл нәтижесіз, бос айтыстарға әкеледі және дүниетанымын қиындатады.
«Идолдар» сынында Бэкон адам санасын схоластика қалдықтарынан құтқаруға, табиғатты ғылыми зерттеу объектісіне айналдыруға талпынды.
.
«Тек идолы» әлем туралы жалған түсініктерге әкеледі және адам ақылының,
сезім мүшелерінің шектеулі салдарынан туындайды.
«Үңгір идолы» – жеке адамға тән ақиқаттың, шындықтың жалған қабылдануы
немесе адамның өзіндік адасуы.
«Базар идолы» – бұл көп жағдайда ауызекі тілде кең тараған қолайсыз сөздерді
қолданудың салдары болатын жалған түсініктер.
«Театр идолы» – әр түрлі философиялық көзқарастар сын көзбен қарамай қабылдау
негізінде пайда болатын, әлемнің ойдан шығарылған көрінісін бейнелейтін жалған түсінік.
Талдап қорыту дегеніміз – индукция, яғни тексерудің жалқыдан жалпыға қарай
даму әдісі. Индукция түйсіктен, жеке фактілерден басталып,
аяқ басқан сайын жетіліп, секіріссіз нағыз жалпы ой желісі, ережеге жетеді.
Бэконның өмірге енгізген таным тәсілінің мәні: 1) фактілерді зерттеу; 2) оларды
жүйелеу және топтастыру; 3) керексіз фактілерді шығарып тастау; 4) құбылыстарды
құрамдас бөліктерге ажырату; 5) фактілерді тәжірибе жүзінде тексеру;
6) қорытындылаудан тұрады.
Гоббстың ойынша, әлем – материалдық дара субстанция, барлық тіршілік иесі осы
субстанцияның көптеген түрін құрайды. Материя мәңгі, ол пайда болатын және жоғалатын
жеке денелерден тұрады. Кез келген дененің ұзындық, ендік және биіктік өлшемдері бар.
Материя қозғалысын механикалық түрде түсінген Гоббстың таным теориясы оның
материалистік көзқарасын білдіреді. Әлемнің танымдылығын мойындаған
түсінігінде объективтік дүние – адам білімінің бастауы, танымның негізі – «идея».
3. Т. ГОББС ФИЛОСОФИЯСЫ
Гоббстің мемлекеті – ол «Левиафан» немесе «жасанды дене», ол адамдар жасаған
келісім-шарт негізінде пайда болады. Алғашқы табиғи сатыда мемлекет те, жекеменшік
те, мораль да жоқ, тек адамдардың табиғи құқығы ғана бар. Ол өзінің өмірін сақтау
үшін қандай әрекет жасаса да, шектеу қойылмайды.
Осындай жағдайда «бәрінің бәріне қарсы соғысы» (“война всех против всех”) басталады.
Декарт философия тарихында дуалистік философияның негізін қалаушы. Оның
философиялық құрылымы дербес екі субстанция – материя мен рухты,
дене мен жанды мойындау ретінде қалыптасады. Ғаламды Құдайдың жаратқанын
мойындаған ол, оның екі дербес субстанциядан – рухани мен материалдықтан тұратынын
мақұлдайды. Материяның ажырамас қасиеті, денелік субстанцияның атрибуты –
созылып жатуы, ұзындығы, ал рухани субстанцияның атрибуты – ойлау деп есептеді.
Декарт пікірінше танымның ақиқаттығы туа біткен идеялармен байланысты.
Бұлар дайын ақиқаттар емес, дегенмен оны тануға парасат бейімді.Танымда басты рөл
түйсік, сезімге емес, парасатқа тиесілі. Парасаттың алғашқы болатынын және
тәжірибенің сезімдік мәліметтерден тәуелсіздігін дәлелдген Декарт, өз
рационализмін тұжырымдайды.
Егер «сенімді әдістен бастау алса, парасат ақиқат білімге сөзсіз қол жеткізеді».
Декарт рационализм негізінде төрт түрлі ережені қисынға келтіріп,
әдіс туралы ілімін жасайды:
1) Ешқандай күмән тудырмайтын танымның саралығы, айқындығы;
2) Зерттелетін кез келген сұрақты түсінікті болғанға дейін көптеген бөлікке бөлу;
3) Ең қарапайым ұғымнан бастап, бірте-бірте ең қиынға жету тәртібімен ойлау;
4) Танымның толықтығы – маңызды болатынның ешқайсын назардан тыс қалдырмау.
Спиноза ойына қарағанда, заттар табиғатында екі субстанцияның болуы мүмкін емес
екенін, бір субстанция екіншісінің себебі бола алмайтынын түсінеміз.
Субстанция – Спиноза философиясының бастапқы түйінді ойы. Ол табиғаттың «өмір
сүру қабілетінің абсолюттік шексіз» болатынын және оны өз болмысында сыртқы
себептерді қажетсінбейтін субстанция ретінде қарастырады. Тек қана табиғат немесе
субстанция қажетті түрде өмір сүреді, ол өзіне-өзінің себебі болады.
Табиғаттан тыс, ешқандай бөлек себеп өмір сүрмейді.
Табиғат субстанция ретінде негізгі, бөлінбейтін қасиеттері – атрибуттарымен көрініс
табады. Субстанция шексіз, сондықтан оның атрибуттары да сансыз көп. Бірақ, адам
осы көптің ішінен екеуін: созылып жатқан ұзындықты және ойды таниды.
Субстанцияны оның атрибуттарынан тыс елестетуге, ойлауға болмайды.
Спиноза субстанция атрибуттарын өзгермейтін мәңгі қасиеттер деп анықтайды.
Спинозаның ойынша, қозғалыс, сонымен бірге, тыныштық – мәңгі шексіз модус
ретінде жылжымайтын субстанция мен өзгергіш дара заттар арасын байланыстырушы.
Субстанциялар мен жеке заттардың арасындағы байланыстың осындай түсінігі
имманенттік (имманентті – заттың өзіне іштей теңдігі) және сыртқы себептіліктерді
қарама-қарсы қоюдан өз көрінісін табады.
Таным туралы ілімінде Спиноза рационализмді дамытып, танымды үшке бөледі.
1. Сезімдік танымды жеткіліксіз, бұлыңғыр, шынайылығы жоқ деп көрсетеді.
Жеке заттардың қасиеттері туралы үстірт түсінік беруге қабілеттілік – сезімдік
танымның басты белгісі. Демек, сезімдік таным – білімнің ең төменгі сатысы.
2. Ақиқат таным парасатқа негізделуі керек, өйткені парасаттағы
идея байланысы әлемдегі заттар байланысына және тәртібіне сәйкес келеді.
3. Білімнің ең жоғарғы түрі – интуициямен ашылатын білім,
яғни ақылдың тікелей пайымдауы. Адам сезімдік және ес танымынан тәуелсіз
интуицияның көмегімен субстанция түсінігін ұғынады.
Монада – бүтін құрамның жеке бөлігі, қарапайым мән.
Кез келген субстанция, күш, монада – болмыстың «бөлігі» болады. Өз табиғатында рухани
монадалардан Лейбниц барлық заттардың құрылымын, құрамдас элементтерін көреді.
Монадалар туралы ілім келесі жағдайларға сүйеніп негізделеді:
1) Монада – ол субстанция – барлық тіршіліктің бастауы және бөлінбейтін қасиеттерімен
ерекшеленеді; 2) Ол әрекетшілдік, дербестік, тәуелсіздік қабілеттеріне ие болған.
3) Монада – адамның жаны тәрізді дербес рухани күштің орталығы.
4) Ол мәңгі, жаратылыстық табиғи жолмен пайда болмайды, жоғалмайды да.
5) Монада табиғаты – Құдайдың нұр шашуы, ол сыртқы күштің әсерінен өзгермейді.
Монадалар даму дәрежелеріне байланысты:
а) қарапайым монадалар тек бұлдыр, бұлыңғыр елестерге;
б) монада – жан, түйсік, елестету (жануарларға да тиесілі);
в) монада – рухтар парасатқа (адамға тиесілі) тән ерекшеліктерімен ажыратылады.
Жеткілікті дәлелдер заңы (закон достаточного основания) – факт ақиқатының ең
жоғарғы заңы. Лейбниц пікірінше, кездейсоқ, факт ақиқаты үшін қосымша заң, жеткілікті
дәлелдер заңы қажет. Алғаш рет жеткілікті дәлелдер заңын, логика заңы есебінде
дәлелдеу, тұжырымдау – Лейбництің еңбегі.
Декарт ілімін теріске шығарған ол: «Идеялар мұраға қалмайды, парасатта туа біткен
ешқандай идея жоқ, білімнің жалғыз бастауы болатын тек тәжірибе», – дейді.
Егер адамның жан дүниесінде ешқандай туа біткен идея болмаса, оны «таза тақта»
ретінде қарауға болады. Адам өмірге келіп, тәжірибе жинап, сол «таза тақтаға» жазады.
Мұндай сырттан алынатын тәжірибені Дж. Локк «сезімдік тәжірибе» деп атады.
Дж. Локк алғашқылардың бірі болып, өкімет билігінің бөлінуі қажеттілігін көрсетті.
Заң билігі парламентте, атқару билігі сот пен армияда, федеративтік билік
(басқа мемлекетгермен қарым-қатынас орнату) король мен үкіметтің қолында болуы қажет.
Адам парасаты тек жеке, нақты заттарды түсінуге қабілетті.
Қабылдау – белгілі қосынды, ол кез келген сезімдер жиынтығы (Берклише –
«идеялар жиынтығы»). Сондықтан қабылдауға болатындар ғана өмір сүреді,
«болу» «түйсікте барды» білдіреді.
Тәжірибе әсері (сезу) негізінде идеялар пайда болады. Олар адам өз әсері жайлы әңгімелей бастағанда қалыптасады. Идеялар – біздің алған әсеріміздің көшірмесінің мәні. Идеялар сезім көшірмелері ретінде бір-бірімен үш қағида негізінде байланысқа түсе алады: 1) ұқсастық; 2) уақыт пен кеңістіктегі аралас-құраластық; 3) себептілік.
Юм іліміне сәйкес, дүние біздің көзімізге тікелей әсер ағымы есебінде елестейді,
олар туралы біз көру, есту, сезу т.б. арқылы мәлімет аламыз. Бұл әсерлерді
туындататын себептерді тануға мүмкін емес. Юм әсерлерді сезімге байланысты,
сыртқы тәжірибе және жанның ішкі қызметі деп бөледі. Беркли сияқты, Юм де сезінк
жиынтығынан тұратын тәжірибені танымның бастауы деп жариялайды.
«Сезім неден бастау алады?» деген сұраққа Юм жауап бермейді.
Оның ойынша, біз өз парасатымыздың шеңберінен шыға
алмай, тек рухани тәжірибе туралы ғана айта аламыз,
ал осы тәжірибенің шеңберінен тыс болатындар туралы бір нәрсе айту мүмкін емес.
Если не удалось найти и скачать презентацию, Вы можете заказать его на нашем сайте. Мы постараемся найти нужный Вам материал и отправим по электронной почте. Не стесняйтесь обращаться к нам, если у вас возникли вопросы или пожелания:
Email: Нажмите что бы посмотреть