Zmiany znaczeniowe wyrazów polskich. (Wykład 4) презентация

Wykład 4. Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego

Zmiany znaczeniowe wyrazów polskich

na przestrzeni dziejów. Zarys słownika motywacji semantycznych na materiale przymiotników słowiańskich odziedziczonych z prasłowiańszczyzny, Warszawa 2010 (omówionych 16 antonimicznych par przymiotników, takich jak: dobry – zły, miły – nieprzyjemny, ładny – brzydki czy mądry – głupi) http://rcin.org.pl/Content/26293/WA243_26825_2141011_DROGI-SLOW_0000.pdf
Anna Kowalska, Studia nad dialektem mazowieckim, Warszawa 2001; rozdz. Mazowieckie archaizmy semantyczne na tle polszczyzny ogólnej, s. 192-200.

znaczeniowych w polszczyźnie to:
D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich
Książka ma wyraźnie dwudzielną strukturę jako zawierająca:
I. Zagadnienia ogólne,
II. Zagadnienia szczegółowe.
W ramach zagadnień ogólnych zostały omówione teoretyczne zagadnienia badań nad ewolucją znaczenia.
Zagadnienia szczegółowe zawierają omówienia i przykłady kolejnych typów zmian semantycznych.
Omówione są przykłady, bogato ilustrowane cytatami, dlatego monografia zawiera indeks wyrazów.

etymologicznych, najbardziej tradycyjną dziedzinę leksykologii.
W historii języków, w tym polszczyzny, wyrazy zmieniają znaczenie.
Zmiana znaczenia wyrazów polega na rozejściu się znaczenia etymologicznego ze znaczeniem realnym.
„Rozchodzi się” wówczas znaczenie etymologiczne z nowym, uzyskiwanym znaczeniem realnym.

podstawie którego osoba używająca danej nazwy gotowa jest uznać jakiś przedmiot za desygnat tej nazwy, np. treścią nazwy stół jest mebel mający blat i co najmniej jedną podporę, o relatywnie określonych rozmiarach (większe w porównaniu z treścią nazwy stolik).
 
Zakres nazwy – zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy, czyli takich, którym przysługują cechy w niej wskazane; dla nazwy stół zakres nazwy stanowią wszystkie stoły.

Zmiany znaczeniowe polegają na przeobrażeniach zarówno treści nazwy, jak i jej zakresu.

szczególnie istotne D. Buttler uważa dwie koncepcje. Są to:
1. Koncepcja relacyjna, wywodzącą się z Kursu językoznawstwa ogólnego Ferdynanda de Saussure’a.
Znak słowny jest jednostką dwustronną, ma zawartość informacyjną (signifié) i pewien kształt formalny (signifiant), a jego znaczenie stanowi zwrotna zależność między tymi dwoma składnikami. Jeden z nich przywołuje na pamięć drugi.
2. Koncepcja konotacyjna „uznaje znaczenie za utrwalony w świadomości mówiących zespół cech istotnych (konstytutywnych) tej klasy przedmiotów, do których nazwa się odnosi”. (s. 9).
To nie jedyne założenia ogólne o znaku i jego znaczeniu.

na założeniu, że znaczenie wyrazu nie jest niepodzielną całością, lecz kompleksem szczegółowych powiązanych ze sobą logicznie komponentów semantycznych.
Każdy z takich elementów to sem.
W wypadku zmiany znaczeniowej wyrazu określone semy mogą ulegać:
1) zatarciu (zanikowi), co pozwala wyraz odnieść do większej grupy desygnatów,
2) wzmocnieniu, co zawęża liczebność desygnatów.
Przykładowo w wyrazie złodziej początkowo (i w zgodzie ze znaczeniem strukturalnym) dominujące są dwa semy:
człowiek (istota ludzka) oraz: czyniący zło.
Sem czyniący zło ulega wzmocnieniu (uszczegółowieniu) o komponent: czyniący zło poprzez kradzież (bezprawne pozbawienie mienia), co powoduje, że wyraz złodziej po zmianie odnosi się do mniejszej liczby desygnatów. Mamy wówczas do czynienia ze specjalizacją znaczenia.

znaczeniowych. Są wśród nich:

konieczność nazwania ograniczonym zasobem nazw praktycznie nieograniczonej sfery realiów. To zasadniczo koncepcja, która odnosi się do takiej zmiany, jaką jest przeniesienie nazwy, w tym przeniesienie metaforyczne i metonimiczne, np. szyjka butelki, dziób statku.

2) sam mechanizm mówienia, z typowymi dla niego skrótami i elipsami, np. czysta ← wódka czysta czy mała czarna ← mała filiżanka czarnej kawy.

na przełomie wieków XIX i XX, zakładająca, ze dziecko „poznaje wyrazy w sposób przygodny, często w mało typowych, sytuacyjnych zastosowaniach, a nie w całokształcie ich znaczeń” (s. 12)

4) wzajemne oddziaływanie na siebie elementów tekstu, o czym w końcu XIX w. pisał J. Stӧcklein.
Wśród podawanych przez niego przykładów był wyraz krzyż ‘cierpienie’. Znaczenie to wyraz uzyskał z kontekstów typu: „Każdy musi nieść swój krzyż”.

XX w.
„Zdaniem autora, na znaczenie wyrazu składa się suma cech, z których jedne mają charakter centralny, inne peryferyjny.
Zmiana znaczeniowa – to przemieszczenie w układzie cech, przekształcenie jakiejś właściwości drugorzędnej w dominantę znaczeniową (Ab ˃ aB).
Proces tego rodzaju można zilustrować przykładami wyrazów polskich:
powoli (‘dobrowolnie’ ˃ ‘bez pośpiechu’)
sprawnie (‘zgodnie z prawem’ ˃ ‘umiejętnie’)” (s. 23)
6) koncepcja S. Ullmana z połowy XX w. mówiąca o paralelnym rozwoju znaczeniowym synonimów, czasem ogarniającą całą grupę metafor „seryjnych”, np.
W języku polskim żartobliwe, ironiczne, obelżywe nazwy głowy opierają się na nazwach roślin (kalarepa, arbuz, makówka).

jedynie od praw językowych, czyli nie są to zmiany wyłącznie językowe, lecz wpływają na nie również czynniki zewnętrzne, tzw. ekstralingwistyczne.
Przykładów potwierdzających tę tezę jest wiele, np. w wielu językach wyraz oznaczający bydło stał się wtórnie nazwą pieniędzy, por. łac. pecunia, ang. fee ‘honorarium’.
Zmiany znaczeniowe tych wyrazów wynikają z kultury ekonomicznej danych społeczeństw; bydło było środkiem wymiany (swoistym środkiem płatniczym) w różnych okresach ich ekonomicznego rozwoju.

historii zewnętrznej na zmiany znaczenia może być także różna interpretacja tzw. substytucji, tj. zachowania starej nazwy, mimo zasadniczych zmian desygnatu, związanych z postępem cywilizacyjnym.
Substytucja dotyczy np. wyrazu pióro:
początkowo ‘przedmiot do pisania wykonany z lotki gęsiej’,
obecnie ‘przedmiot do pisania wykonany z masy plastycznej’.
Problem sporny dotyczy kwestii, czy chodzi tu wyłącznie o przeobrażenia dokonujące się w świecie realnym, czy też treść nazwy podlega zmianom.

zmian znaczeniowych:
1) zawężenie znaczenia
2) rozszerzenie znaczenia
3) przeniesienie znaczenia.
Podział Paula dodatkowo uściślili inni badacze, np. A. Darmesteter wyodrębniając kategorie nadrzędne:
1) Zmiana w tej samej sferze znaczeniowej: a) zwężenie znaczenia; b) rozszerzenie znaczenia;
2) Przesunięcie między różnymi serami znaczeniowymi: a) na zasadzie podobieństwa (metafora); b) na zasadzie styczności (metonimia).
W XX wieku do klasyfikacji zmian znaczeniowych wprowadzono nowe kategorie, których nie objęła klasyfikacja Paula.
Istotna jest koncepcja Karola Jaberga, który uwzględnił dwie nowe klasy:
1) meliorację (polepszenie) znaczenia,
2) degradację (pogorszenie) znaczenia.

odnośność przedmiotowo-logiczna, tj. zdolność uobecniania w świadomości odbiorców wypowiedzi konkretnych przedmiotów i całych ich klas;
jego walor emocjonalno-stylistyczny, tj. zdolność dodatkowego informowania o stanie uczuciowym nadawcy wypowiedzi, jego subiektywnej ocenie realiów i zamiarach stylizacyjnych;
trzeba przy tym zastrzec, że chodzi tu o wartość emocjonalno-stylistyczną nazw, która ma charakter skonwencjonalizowany, ustabilizowany w społecznym uzusie, a nie okazjonalny, zależny od indywidualnej inwencji nadawcy;
jego wartość systemowa, tj. „miejsce” w opozycjach leksykalnych – synonimicznych, antonimicznych, słowotwórczo-semantycznych itp.

Buttler uważa przeobrażenie któregokolwiek z tych komponentów lub wszystkich łącznie. W związku z tym wydziela:
1. Zmiany odnośności pojęciowej nazw, czyli inaczej zmiany odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazu.
2. Zmiany społecznego odczucia ich wartości emocjonalnej lub stylistycznej, czyli zmiany waloru emocjonalno-stylistycznego.
3. Zmiany ich relacji semantycznych do innych składników systemu leksykalnego, czyli zmiany o podłożu wewnątrzsystemowym.

zwłaszcza wyrazów funkcyjnych:
spójników,
przyimków
partykuł.
Przykładowo: kiedyś pełnoznaczne wyrażenie przyimkowe w brew (w zdaniu typu siedzieć brew w brew mające to samo znaczenie co dzisiejsze siedzieć, patrzeć oko w oko) w wyniku kontekstowych użyć przekształciło się w przyimek wbrew.

(zawężenie), np. pątnik pierwotnie
‘podróżnik’, potem ‘podróżnik wędrujący do miejsc świętych’,

2) generalizacja (rozszerzenie), np. robota pierwotnie ‘praca
niewolnicza’, potem ‘praca wszelkiego rodzaju’,

3) przeniesienie nazwy, w tym jej użycia metaforyczne, np. guzik
pierwotnie ‘narośl na ciele’, wtórnie ‘zapięcie’.
Metaforyczne przeniesienia nazwy – jak wykazały badania Lakoffa i Johnsona, autorów książki Metafory w naszym życiu – są bardzo częste, bo w ten sposób postrzegamy świat.
Przykłady metafor:
owoc ‘rezultat’, np. Owoc długich poszukiwań nowych rozwiązań,
biec, uciekać – o życiu czy czasie.

 

emocjonalnej lub stylistycznej wyrazu, czyli zmiany waloru emocjonalno-stylistycznego to:

melioracja znaczenia, nazywana też melioratywizacją, czyli polepszenie znaczenia, np.
podwoje – początkowo skromny termin budowlany, o zn. ‘bok pionowy ramy u drzwi, wrota’, dziś ma zabarwienie podniosłe, poetyckie ‘wielkie, stare, zwykle bogato zdobione drzwi, wrota’,

2) degradacja, inaczej pejoratywizacja, czyli pogorszenie znaczenia,
np.  
flejtuch – początkowo ‘opatrunek z szarpi, kładziony z maścią na rany, szczególnie ropiejące’, por.: Flejtuch jest u barwierzów owo, co wyskubują nici ze starej chusty (...), na to maści nakładą, a na rany przyłożą.

na wyborze jednej tylko grupy desygnatów z liczebniejszej kategorii przedmiotów, do której odnoszono dany wyraz.
Zmiany polegające na zawężeniu znaczenia tworzą grupę bardzo liczną i zróżnicowaną (są znacznie liczniejsze niż proces odwrotny – generalizacja).
Ograniczenie zakresu znaczeniowego może następować jako proces samoistny, np.:
chromota ‘kalectwo ogólnie’ → ‘kalectwo nogi, kulenie’.
Ograniczenie zakresu może też być elementem składowym przesunięć semantycznych o innym charakterze, np. różnicowania początkowo jednoznacznych dubletów, takich jak:
pochwa i poszwa (poszewka) – wyrazy w XVI-XVIII w. w. zn. ogólnym ‘to, co pokrywa, pokrycie’, występowały wymiennie,
por.: „Włóż miecz do poszwy” Leop.,
„Starzy Polacy mieczów w kościele z pochew do połowicy dobywali” Kromer).
W XIX w. następuje ostateczna specjalizacja znaczeniowa ‘futerał na broń’ wobec ‘płócienny pokrowiec na pościel’.

zostaje ograniczony tylko nieznacznie, jak np. w wyrazach:
czytelnik – początkowo ‘osoba wykonująca czynność czytania aktualnie’, por.: „Czytelnikiem był zawsze ojciec mój, słuchaczami: matka, babka, pan Augustyn i ja”
działacz – dawniej w analogicznym, „okazjonalnym” użyciu jak wyraz poprzedni, np.: „My jesteśmy nieszczęścia naszego działacze”,
radykalne, polegające na zasadniczej modyfikacji zakresu znaczenia, jak np. w wyrazie:
ciąża – początkowo ‘wszystko to, co ciąży, ciężar’, i to zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym, por.: „Kamień ciążą jest względem kapusty, którą przykłada” czy: „Taż jest przyczyna mojej tej ciąży i troski dotkliwej”.

się w nazwę własną, np.:
ukraina ‘kresy, terytorium przygraniczne, pogranicze’ > ‘nazwa własna’.
W XVIII w. konteksty: „Ukraina ma początek nazwiska od okrajka ziemi, czyli ostatecznej krainy stykającej się z krajem sąsiedzkim”;
W XIX/XX w. konteksty typu: „Języki germańskie zdawały się leżeć w ognisku tego rozległego obszaru językowego, na którego ukrainach działały wpływy podłoży etnicznie obcych”. „Plan obronny ukrain obu państw ma być postanowiony na zjeździe”.
W wypadku wyrazu Ukraina mamy do czynienia z radykalnym zwężeniem znaczenia.
Podobna zmiana dotyczy nazw takich, jak Krajna czy Kresy.

‘niezależność w ogóle’, np.: „Ja nie ożeniłem się dla wielu przyczyn, a między innymi może i dla tej, że pragnąłem zachować niepodległość”. Nowe znaczenie utrwaliło się w typowych, częstych związkach wyrazowych niepodległość ojczyzny, kraju itp.
zabawny – w XVI w. ‘absorbujący, zajmujący czas’, np.: „Prusaków prawie do ostatecznej nędzy przywiodła tak długo zabawna wojna” Krom, potem w odcieniu zn. ‘skupiający uwagę, interesujący’, np. w XVIII w.: „W opowiadaniu wielce zabawny i miło go było słuchać”, stąd dalsza specjalizacja ‘taki, który zajmuje żartami, rozśmiesza’
gwara – w XVI-XVII w. ‘zdolność, umiejętność mówienia’, np.: „We wszystkiej włoskiej ziemi nadeń kraśniejszego wdzięcznością, gwarą, sercem nie było drugiego” → ‘mowa ludu’; wyraz poświadcza też proces degradacji znaczenia jako odnoszący się obecnie do desygnatu o mniejszej wartości. Przykład ten pokazuje, że zmiany znaczeniowe nie są „czyste”, że jednej zmianie może towarzyszyć inna.

→ ‘wygląd łudzący’, np.: „Małe mieszkanko zmieniło bardzo pozór swój; grube warstwy pyłu pokrywały ściany i sprzęty” (Orzeszk.)
Podobnie pozorny, pozornie – w XIX w. ‘okazały, okazale’, por.: „Naprzeciw starego Brześcia leży nad samym Bugiem miasteczko dosyć pozorne”, „Mam garnitur (...) lichy, słaby, ale pozorny, służy mi dotąd wszędzie”. Zmiana znaczenia tego wyrazu następuje pod wpływem tych kontekstów, w którym była mowa o wyglądzie zewnętrznym mylącym, nieodpowiadającym istocie zjawiska.
piać – pocz. ‘śpiewać’, np.: „Pieją Greczynki, pieją Czerkieski” (Mick.), pierw. znaczenie zachowane wyłącznie w połączeniach piać modły, pieśni.

wszelkiego rodzaju sterty, stosy’, w XIX w. ‘grobowiec usypany z ziemi’, por. dawne zn. w kontekście: „Stało batalionów dwa, z których jeden na pochyłości wznoszącej się w polu mogiły formował czerwoną plamę” (Jeż)
iskać – pocz. ‘szukać’ → ‘szukać insektów’
posada – pocz. ‘położenie, usytuowanie, pozycja’ → ‘stanowisko, miejsce pracy’, por. np.: „Twierdza ta posadą bardziej miejsca niż sztuką warowna” Nar., „Korzystając z błotnistej tam posady, zasłonili się wałem”, „Posada jego w tym salonie jest mocniejsza od drugich”.
jatka – pocz. ‘prowizoryczna budka, np. szałas z gałęzi’, por.: „Uczyniwszy z zielonego gałęzia jatkę małą” → ‘kram, stragan’ → ‘jatka mięsna’

→ ‘karnacja’, także ‘skóra twarzy’; podstawą zmiany było wyrażenie cera twarzy, por. w dawnym znaczeniu: „Pokryte cerą szczerości serca jadowite”, „Zmyślony przyjaciel niebezpieczny, lecz nie boję się, gdy mi nieprzyjaźń sama cera powie”
jarzyna – pocz. ‘roślina jara’ (nazwa przede wszystkim odnosiła się do zboża, roślin strączkowych i uprawianych na kasze), por.: „Jarzyny jako groch, tatarka” (Mącz), „A ze wszystkich jarzyn jednoż bób dobrego soku jest”. Od XVI w. wycofuje się stopniowo znaczenie ‘zboże’
warzywa / warzywo – pocz. ‘to, co uwarzone, ugotowane, czyli potrawy gotowane’
opona – pocz. ‘to, co opina – okrycie, zasłona, kortyna, obicie’, np.: „Żyrandole obleczone oponami z białego płótna” Orzeszk.

jedna z cech semantycznych składających się na znaczenie wyrazu i ograniczających zasięg jego realnego stosowania – podlega zatarciu.
Dzięki temu zatarciu zwiększa się liczba desygnatów, do których potencjalnie możemy odnieść daną nazwę.
Przykładowo: piwnica – początkowo ‘pomieszczenie do przechowywania piwa’ → ‘podziemny skład trunków, np. piwnica piwna, piwnica winna, piwnica mleczna’ → ‘pomieszczenie do przechowywania żywności’ → ‘pomieszczenie pod sklepieniem służące do przechowywania nie tylko żywności, ale też sprzętów’.

umówiony, ustalony’ → rok ‘termin rozprawy sądowej, rozprawa sądowa’ → rok ‘czas od jednej rozprawy sądowej do drugiej’ → rok ‘umowny czas 365 lub 366 dni’.
Jak pisze D. Buttler, „oba znaczenia – wyjściowe i rozszerzone – przez pewien czas realizowano obocznie, nawet w tej samej wypowiedzi:
„Trzy razy w roku mają się roki ziemskie sądzić”. Herb. Stat. 420,
„Sędzia musi kilkakroć roki sądzić do roku”. Rej. Zwierc. 94b.” (s. 82-3)
Mamy tu do czynienia z wyrazistą generalizacją znaczenia.

‘synowa’ → ‘kobieta’; zmiana dokonała się wtedy, gdy wyraz żona ‘kobieta’ wyspecjalizował się w zn. ‘małżonka’. Pozostało „puste” miejsce, które mógł wypełnić wyraz niewiasta, który był używany obok wyrazu synowa. Wyraz synowa stawał się powoli jedynym wyrazem oznaczającym – zgodnie zresztą z jego strukturą – żonę syna, więc niewiasta stawał się zbędnym w tej funkcji.
Zmiany w ramach wyrazów z tej grupy to też przykład na to, że zmiany znaczeniowe jednego wyrazu „pociągają” za sobą przeobrażenia w całej powiązanej ze sobą grupie wyrazów.
Wyraz niewiasta jest przykładem generalizacji, bo znacznie rozszerzył się jego zakres: po zmianie można odnieść go nie tylko do synowej, ale także do innych kobiet.

ogóle’; podobnie też:
wyraz ‘wizerunek nie tylko fizyczny, ale też psychiczny, wyobrażenie’ → ‘sens, znaczenie’ (dany wyraz – jako termin gramatyczny, bo to on ma sens, znaczenie – jest swego rodzaju „wizerunkiem, obrazem” danego elementu rzeczywistości pozajęzykowej, do którego się odnosi)
por. dawne konteksty: „Człowiek, choć wyraz boży, tak niedołężny” Koch czy: „Matka miała czyściejszy wyraz i obszerniejsze bóstwa pojęcie”
tło – pocz. ‘podłoga, posadzka’, por. np.: „Nikt nie mógł spokojnie chodzić po tle kościelnym, bo zlane było krwią” → ‘podłoże, na którym uwidaczniają się pewne cechy’

słownictwo abstrakcyjne:

naród – pocz. ‘to, co się narodziło’, synonim wyrazów ród, rodzina, por.: „Naród nasz albo familija”, „Edward, król Danii, matki swej naród do książąt polskich przytaczał” (Krom.) → ‘w odniesieniu do liczebnych, lecz niepowiązanych wspólnotą krwi zespołów ludzkich’, też np. w znacz. ‘płeć’, por. naród męski, żeński, np.: „Przykazał król, aby każde dziecię, które się urodzi w męski naród, zabili” (XVI) → ‘generacja’, np.: „Od naroda do naroda prawda trwa” → nacja
ojczyzna – pocz. ‘sukcesja, spadek po ojcu’, por.: „Ojczyzna częściej się rozumie to, co gruntu komu ociec zostawił”. Od XVIII w. na plan pierwszy wysuwają się momenty pozamaterialne, emocjonalno-etyczne owego dziedzictwa i one stają się dominantą nowego znaczenia ‘kraj ojców’
dziedzina – pocz. ‘własność dziada’, a więc ‘sukcesja, spadek, przede wszystkim w posiadłości ziemskiej’. Następnie jako ogólniejsza nazwa wsi, posiadłości wiejskiej → ‘dowolny teren’ → znaczenie uogólnione i przeniesienie nazwy ‘obszar badań, zainteresowań’

pospolite, czyli apelatywizacja.
Takie rzeczowniki nazywają się eponimami; jest ich słownik: Władysław Kopaliński, Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych, Warszawa 2008.
Wybrane eponimy to:
chuligan ‘przedstawiciel arystokratycznego angielskiego rodu, którego członkowie wyróżniali się agresywnością i skłonnością do bójek’
paragon – nazwisko właściciela niemieckiej firmy papierniczej produkującej bloczki kasowe.
mecenas – od: Gaius Cilnius Maecenas (ur. 13 kwietnia 70 p.n.e., zm. 8 p.n.e.) – rzymski polityk, doradca i przyjaciel Oktawiana Augusta, poeta i patron poetów, między innymi Wergiliusza i Horacego. Jego nazwisko stało się nazwą protektora sztuki i nauki.
Sporo eponimów występuje w terminologii nauk matematyczno-przyrodniczych, także medycznych, np. wat (←Watt), dżul (←Joule), wolt (←Volta) czy alzheimer i in.

– typ zmiany odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazu.
Przeniesienie nazwy stanowi najpospolitszy typ zmian znaczeniowych.
Powoduje go potrzeba nazwania nowych realiów, która bywa zaspokajana nie tylko w drodze zabiegów słowotwórczych, ale też przez wyzyskanie istniejących wyrazów w nowych funkcjach semantycznych.
Zwykle mówi się o dwóch typach przeniesień:
przez podobieństwo (metafora)
przez styczność (metonimia).
Niektórzy dodają tu także:
„przesunięcie dominanty (centrum) znaczenia wyrazu, np. w wyrazie brak z niem brack ‘wybór lub to, co zostało wybrane’ → w XVI w. ‘rzeczy wyselekcjonowane jako najlepsze’ → ‘rzeczy odrzucone z powodu złej jakości’.

strzelania’, przy czym strzelanie ‘miotanie strzał’, por. w XIX w.: „Strzelba szła gęsto na oblężonych”, „Plan jego był taki – strzelbą opanować obóz”. → konkretyzacja znaczenia ‘wszystko, co strzela, zbiór broni’ → dziś ‘broń myśliwska’.
W istocie mamy tu na początku przeniesienie nazwy przez styczność (metonimia), bo wyraz, który odnosił się do strzelania, po zmianie jest odnoszony do narzędzia, którym się strzela.
I strzelba oznacza wówczas ‘wszystko to, co strzela, zbiór broni’, jak w przykładach: „Mała strzelba: rusznice i muszkiety; wielka: działa i armaty”. Archel 61.
Ostatecznie jest to też przykład na specjalizację znaczenia, bo obecnie strzelba to nie każde narzędzie do strzelania, ale broń myśliwska.

sufiksami -anie, -enie, -cie, oraz niekategorialnie, czyli różnymi innymi sufiksami, np. -ba (formant dziś obecny w takich wyrazach, jak prośba, groźba, dawniej znacznie bardziej produktywny, np. siejba ‘sianie’, kośba ‘koszenie’), -ka (np. sieczka ‘sieczenie’) i in. Nazwy czynności powstają też w wyniku ucięcia czy derywacji paradygmatycznej, np. wykop, pokaz.
Przejście od nazwy czynności do nazwy wytworu lub narzędzia dokonuje się w wyniku przeniesienia nazwy przez styczność, tj. metonimię. Jest to konkretyzacja nazw czynności
Przykłady konkretyzacji nazw czynności:
rzeźba – początkowo wyraz – zgodnie ze swą budową słowotwórczą – używany jako nazwa czynności rzezania, czyli m.in. rycia dłutem w kamieniu lub drewnie, np.: „Fidiasz, sławny w kamiennej rzeźbie artysta”. „Przejście do treści współczesnej dokonało się zapewne za pośrednictwem znaczenia zbiorowego, np. „Rzeźba i malarstwo zdobiły pokoik”. Niemc. Król 4, 101, Dor. (Buttler, op. cit., s. 106-107)
okaz – początkowo formacja o treści czynnościowej ‘okazywanie, ujawnianie czegoś’ wobec współczesnego ‘eksponat’, które ustaliło się ze znaczenia ‘pokaz, demonstrowanie czegoś’, np. „Król oglądnąwszy wojsko, prowadził je pod Borysów, a tam drugi raz był okaz”. Biel. Kr. 472. L.
pieczywo – początkowo nazwa samego procesu pieczenia, np. „Kręciły się koło pieczywa bułek”. Przejście do nazwy wytworu pieczenia to mechanizm zmiany poprzez styczność.
Podobne zmiany zachodzą także współcześnie, np. podanie to nadal czynność podania (np. Ładne podanie Lewandowskiego do Błaszczykowskiego), ale znaczenie ‘pismo z prośbą do władz’ uzyskane jest właśnie dzięki przeniesieniu nazwy.

‘żelazny koszyk do przechowywania żaru lub osłona lampy’ → ‘siatka nakładana na pysk zwierzęciu’
kiosk z tur. ‘altanka’ → do XIX w. podobna do niej budka, w której sprzedawano tytoń.
dukać ‘kumkać’ → ‘nieudolnie się wypowiadać, źle czytać’
bolączka – pocz. ‘miejsce bolące, zwłaszcza wrzód’, zmiana polega na zatracie treści konkretnej, fizycznej
pogląd do schyłku XIX w. ‘spojrzenie, rzut okiem’, np.: „Trup był tak strasznie pomordowany, że na pierwszy pogląd trudno było odgadnąć, kim był za życia’
powód ‘rzemień do prowadzenia konia’, por. np.: „Tatar każdy ma koni wiele na powodzie”
cecha ‘znamię wypalane przez właściciela na skórze zwierzęcia’

ciekawe” ciekawy czas ‘czas szybko upływający biegnący’, stąd → ‘szybki, porywczy, prędki’ „W postępkach był zawsze ciekawy”, ‘bystry, przenikliwy’ → ‘chcący coś wiedzieć’.
przekonać – w XVI w. ‘pokonać kogoś w walce’ (treść konkretna), np.: „Obiedwie stronie gonić drugich rzucą się, wzajemnie jedna o drugiej rozumiejąc, że przekonana, ucieka”, „Prusacy rozproszeni i przekonani władzy Hermana poddają się” (XVI w.). Może pomostem zmiany były użycia prawnicze ‘dowieść winy, a więc pokonać kogoś intelektualnie’, takie jak w kontekście: „Kłamliwy oskarżyciel, przekonany o potwarz, płacił karę”
bydło – w XV w. ‘byt, istnienie’, por.: „Tyś rozkosz bydła rajskiego” (por. też dawne bydlić ‘przebywać, bytować, mieszkać’), potem rzeczownik w zn. skonkretyzowanym ‘mienie, majętność’, np.: „Postawił ji księdzem wszego bydła swego” (XIV/XV w.), a ostatecznie specjalizacja ‘zwierzęta’.

słownictwa starannego, wywołującego dodatnie reakcje emocjonalne; także do warstwy stylistycznie podniosłej, czyli do języka poetyckiego.
Przy czym na ogół mamy do czynienia nie tyle z czystymi zmianami barwy stylistycznej lub emocjonalnej, lecz zmianom tym towarzyszy także zmiana odnośności przedmiotowo-logicznej wyrazu.
Zmiany melioracyjne, ale także – odwrotnie – degradacyjne, mogą zachodzić ponadto w ramach procesu „emocjonalnego zabarwiania wyrazów obcych. Książkowy, „uczony” charakter znacznej części pożyczek, zwłaszcza łacińskich, może zarówno powodować ich „awans” znaczeniowy i emocjonalny, jak skłaniać do użyć żartobliwych, ironicznych itp., a zatem sprzyjać ich degradacji (por. epistoła, wehikuł)” (s. 158)
Wyrazy epistoła, wehikuł to przykłady degradacji. Z drugiej zaś strony mamy meliorację, np. asysta, idea czy epoka. To dziś wyrazy nieco podniosłe, w XIX w. używane też w tym znaczeniu, ale powszechniej, np. „Zosia w asyście swego wielbiciela”. Idea natomiast to wówczas każdy sąd, każde wyobrażenie o czymś lub o kimś, np. „Nie miałem idei o panu Kaszewskim”.

– wyrazy ograniczają zakres użycia do odmiany poetyckiej, np.
ruczaj poet. «potok, struga, strumień»,
białogrzywy poet. «mający białą grzywę»,
lazurowy poet. «niebieski, błękitny, modry»,
2) Melioracji znaczenia „słownikowa”:
kobieta – w XVI w. nazwa obelżywa, por.: Męże nas zowią białogłowy, prządki, ku większemu zelżeniu kobietami zowią” (M. Bielski, Sejm niewieści), jeszcze w słowniku Lindego wyraz określony jako „pierwiastkowo wzgardliwy”. Awans emocjonalny i stylistyczny zawdzięcza wyjściu z użycia swej podstawy kob ‘chlew’ i coraz częstszym użyciom, które starły jego pierwotną barwę.

oznacza wprawdzie ‘głuptasa, niezdarę’, ale to znaczenie jest lepsze niż znaczenie obsceniczne.
komnata „oznaczała pierwotnie ‘izbę z kominem’ (średniowieczne łacińskie caminata), później zaś stała się uogólnioną nazwą pomieszczenia mieszkalnego. Awans semantyczny wyrazu, nabranie przezeń znaczenia ‘okazała, reprezentacyjna sala w pałacach, zamkach’, jest zjawiskiem stosunkowo świeżej daty; Linde nie uwzględnia jeszcze tego odcienia w swojej definicji” (s. 161-2)
rzewny – dziś słowo podniosłe, poetyzm, uzyskane także dlatego, że wyszedł z użycia motywujący go czasownik rzwieć o znaczeniu ‘ryczeć’; np. „Lew rzwiący”.

przez niego negatywnego nacechowania stylistycznego bądź emocjonalnego.
O degradacji mówimy również wówczas, gdy wyraz zmienia swą odnośność przedmiotowo-logiczną, np. w XVI w. wyraz kałuża oznaczał m.in. staw, większy zbiornik wodny, np. Pod Seną w Awiniowskiej kałuży na dwu piędzi od siebie dwie źrzódle zaraz wpadają. Oczko (SPXVI)
Zmiana znaczenia wyrazu kałuża na «niewielkie zagłębienie, dołek na powierzchni ziemi z błotnistą wodą stojącą, pochodzącą z opadów lub ścieków» to degradacja znaczenia.

jej melioracja.
Wybrane przykłady degradacji znaczenia:
kmieć – od XIII w. ‘zamożny gospodarz, chłop, wieśniak”, także ‘wysoki urzędnik państwowy’, por. w Bogurodzicy: Adamie, ty boży kmieciu, / Ty siedzisz u Boga w wiecu; dziś – chłop.
gadać – początkowo nienacechowane ‘mówić, rozmawiać’, np. W Biblii: Mojżesz, gdy z Bogiem gadał, jego oblicze widzieć chciał; dziś wyraz typowo potoczny, nawet nieco trywialny.
gęba – początkowo używane na określenie pyska zwierzęcego, i to w znacznie szerszym niż dziś zakresie, np. „Wybaw mnie z gęby lwowej”, „Koń twardej gęby” Rej. Wiz. 29v. Zapewne już w dawnej polszczyźnie wyraz używany w stosunku do ludzi miał raczej charakter potoczny i dosadny, o czym wyraźnie świadczy szesnastowieczna frazeologia, np. plugawa, kłamliwa, przedajna gęba. Nie był on jednak aż do wieku XIX trywializmem, skoro pojawiał się w definicjach naukowych („Podniebienie – sklepistość w górze gęby się znajdująca”. Krup. 2, 338 L), a autorzy utworów prozatorskich wprowadzali go w kontekstach, z których wyraźnie wynikała dodatnia ocena opisywanej osoby, np. o pięknej pani: „Z karminem na ustach, z różami na policzkach, z perłami w gębie”. Jeż, WD 324 (s. 157-8).

semantycznych wyrazów do innych składników systemu leksykalnego.
Zmiany o podłożu wewnątrzsystemowym są to zmiany wartości systemowej, tj. „miejsca” w opozycjach leksykalnych: synonimicznych, antonimicznych, słowotwórczo-semantycznych, przynależności do kategorii leksykalnych, stopnia umotywowania itp.
Zmiany te są zmianami kontekstowymi, a nowe znaczenia wyrazów są wyłonione z typowych ich zastosowań.

jak np.:
substantywizacja przymiotników, takich jak gajowy, budowniczy, krojczy, myśliwy.
ograniczenie łączliwości składniowej wyrazu, np. przymiotnik omylny jeszcze w XIX w. mógł pełnić nie tylko funkcję orzecznika (jak dziś: jest omylny), ale był także przydawką, np. omylny kształt.
zmiany przynależności wyrazów do części mowy, np.:
przysłówek → spójnik, np.
oraz przysłówek ‘razem, zarazem’, występujący w zdaniach typu.: „Co się mówiło o uszach, przystosuj oraz do oczu”, funkcję spójnikową uzyskał w związkach ze spójnikiem łącznym i, a, np.: „Chwytał za oręż w obronie króla swego, a oraz w obronie wolności” czy: „Chory i oraz ubogi”.
Podobne zmiany znaczeniowe dotyczą wyrazów takich jak: dla, skoro, natomiast, mianowicie czy owszem, chyba, wcale, i wielu innych.

powstała znaczna część polskich wyrazów funkcyjnych, zwłaszcza spójników.
zarówno – początkowo przysłówek o zn. ‘jednakowo, w tym samym stopniu, bez różnicy’, np. „Blada śmierć nogą zarówno kołacze w ubogich chaty i królów pałace”. „Punktem wyjścia zmiany kategorii gramatycznej musiały być bardzo dla wyrazu typowe konteksty: zarówno x, jak y; zarówno x i y, por. „U śmierci zarówno wielki jak i mały” (s. 172)
Funkcję przysłówkową pełnił też dzisiejszy spójnik przeciwstawny:
natomiast. „Jeszcze w połowie XIX w. trafiają się przykłady zdań, w których wyraz znaczy – zgodnie zresztą ze swą strukturą – ‘na to miejsce, na tym miejscu’, np. „Żadną miarą nie mógłbym choć jednego słowa przemienić i natomiast położyć”. Czart. Myśli 157 Dor. (…) Punktem wyjścia zmiany funkcjonalnej natomiast były określone jego połączenia, np. pozycja po spójniku i (i na to miast ‘i na to miejsce’, ‘i zamiast tego’), np. „Trzy stare topole (…) ścięto i natomiast świeży gaik zasadzono” Dzierzk. Pow. II, 198, Dor. Spójnik łączny mógł w takim kontekście ulegać elipsie i wówczas funkcję jego przejmował pierwotny przysłówek” (s. 173).