Leksykografia historyczna. Słowniki historyczne języka polskiego i słowniki historycznej (dawnej) polszczyzny. (Wykład 5) презентация

Wykład 5. Wprowadzenie do językoznawstwa diachronicznego

Leksykografia historyczna.
Słowniki historyczne języka polskiego
i słowniki historycznej (dawnej) polszczyzny

Majdak, Maciej Czeszewski, Warszawa 2011, www.leksykografia.uw.edu.pl
Urbańczyk Stanisław, Słowniki i encyklopedie, ich rodzaje i użyteczność, wyd. 3 poszerz., Kraków 1991 lub wydania wcześniejsze; pierwsze: Wrocław 1967.
Piotrowski Tadeusz, Słowniki języka polskiego, [w:] Współczesny język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław 1993, s. 571-588.
Piotrowski Tadeusz, Zrozumieć leksykografię, Warszawa 2002.
Żmigrodzki Piotr, Słowo – słownik – rzeczywistość, Kraków 2008.
Żmigrodzki Piotr, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003.

Warszawa 2008.
Matuszczyk B., Słownik języka polskiego S.B. Lindego. Warsztat leksykografa, Lublin 2006.
Klemensiewicz Z., Historia języka polskiego, Warszawa 1974 (lub wyd. następne): rozdziały o słownikach w dobie średniopolskiej i staropolskiej, czyli: części II rozdz. 13.6. Słowniki, cz. III rozdz 7.6. Słowniki;
Walczak B., Zarys języka polskiego, wyd. 2 popr., Wrocław 1999 (lub wyd. następne): analogiczne rozdziały poświęcone słownikom
W. Kuraszkiewicz, Wyrazy polskie w Słowniku łacińsko-polskim Jana Mączyńskiego, Warszawa 1963 (wstęp)

nich doboru i objaśniania haseł, które w dużej mierze zależą od przyjętych przez leksykografa teorii językoznawczych.
Powszechnie sytuuje się ją w lingwistyce stosowanej, w dziale językoznawstwa.
Odróżnia się:
teorię leksykograficzną, badającą podstawowe problemy metodologiczne, jakie napotyka badacz w pracach nad słownikiem (inaczej metaleksykografia, także leksykografia teoretyczna)
i praktykę leksykograficzną polegającą na zestawianiu słowników (inaczej leksykografia praktyczna).
Tadeusz Piotrowski traktuje leksykografię jako część kultury humanistycznej, ze względu na jej powiązania z kulturowymi prądami różnych epok historycznych. Autor rozpatruje ją jako przynależną do szeroko rozumianych nauk o kulturze.
Definicja leksykografii ze Słownika języka polskiego PWN, Warszawa 1979: Leksykografia - gałąź wiedzy zajmująca się metodami i techniką opracowywania słowników; opracowywanie słowników; słownikarstwo.

jednego języków.
Słownictwo zaś da się określić jako zbiór (najczęściej leksykalnych) jednostek językowych.
Słownik najczęściej podaje opis tych jednostek. (…)
Słownik nie jest tekstem ciągłym, ale składa się z wielu mniejszych tekstów.
Każdy taki tekst stanowi blok informacji – tzw. hasło – ma swój tytuł nazwany wyrazem hasłowym lub nazwą hasła.
Hasło z kolei także składa się z bloków informacji, zwanych częściami hasła.
Tę część hasła, która zawiera definicję (lub inne określenie znaczenia), będziemy w sposób uproszczony nazywać znaczeniem”.
Piotrowski, Słowniki języka polskiego, s. 571

(struktura doboru i uporządkowania wszystkich haseł w słowniku) i mikrostruktura (odnosząca się do uporządkowania części wewnątrz hasła).

Makrostruktura (dobór i układ artykułów hasłowych) obejmuje: zasady doboru materiału leksykalnego (dobór haseł), liczebność i układ haseł, zasady hasłowania (homonimia i polisemia, odesłania)

Mikrostruktura (zasady opisu) to budowa artykułu hasłowego: sposób podania artykułu hasłowego, zakres i sposób podania informacji gramatycznej, kwalifikatory, definicje (ich typy), ilustracja materiałowa (cytaty – skąd pochodzą, czy i jak są zlokalizowane), układ kolejnych znaczeń, etymologia wyrazu.

Jest pochodną określenia adresata słownika i ukierunkowania go na określonego odbiorcę.
Makrostruktura słownika to także dobór źródeł słownika, ustalenie bazy (korpusu) tekstów.
Makrostrukturę dzieła leksykograficznego tworzy się, podejmując trzy podstawowe decyzje:
o objętości danego słownika,
o cechach zarówno typowych tylko do danego słownika, jak i wspólnych z innymi słownikami; a jeśli wspólnych – to podjęcie decyzji o wyborze metody kompilacji słownika w odwołaniu do innych słowników,
o ogólnych zasadach definiowania haseł słownikowych.
Makrostruktura słownika to ponadto wzajemny układ jego artykułów hasłowych (alfabetyczny, gniazdowy lub pojęciowy).

inaczej budowa haseł słownikowych.
Mikrostruktura wszystkich haseł w jakiejś części powinna być do siebie podobna, zorganizowana według tego samego zestawu pewnych, z góry ustalonych, zasad.
Mikrostruktura to także dobór i wykaz kwalifikatorów, a także sposobu i kolejności podawania informacji w haśle.
To również dobór sposobów egzemplifikacji hasła, podawania (lub nie) metryczki cytatu (jego lokalizacji).
Żmigrodzki (2003:52): „Mikrostruktura słownika to wewnętrza struktura artykułu hasłowego, a więc wyodrębnienie jego obowiązkowych składników (mogą one być różne w zależności od typu opisywanych faktów językowych), określenie ich kolejności i sposobu realizacji”.

się od wyrazu hasłowego i stanowiąca sekwencję ściśle określonych elementów.
Słownik to właśnie zbiór artykułów hasłowych , ułożonych w określonym porządku”. Żmigrodzki (2003:52-53).

od rodzaju słownika, od przyjętej koncepcji badawczej gromadzenia i opisu haseł, od objętości słownika i projektowanego jego adresata.
Wyróżnia się sześć podstawowych typów definicji:
1. realnoznaczeniowa – podaje znaczenie danego wyrazu w oparciu o najlepszą wiedzę – bądź naukową, bądź potoczną (w zależności od przyjętej teorii naukowej),
2. zakresowa – wskazuje na zakresu występowania terminu, zwykle dotyczy wyrażeń ekspresywnych, np. dziadzisko <>,

(2)

3. strukturalno – znaczeniowa – dotyczy wyrazów motywowanych, zawiera podstawę słowotwórczą (lub odwołuje sie do niej), określa rodzaj relacji między derywatem, a wyrazem motywującym, np. matkować <>
4. strukturalna – nie określa relacji między derywatem a wyrazem podstawowym, wskazuje bardzo ogólnie na wyraz podstwowy i zmianę kategorii części mowy np. rzeczowniki odczasownikowe -anie, -enie, -cie, np. pukanie <>,
5. gramatyczna – spójniki i inne wyrazy synsemantyczne, które nie posiadają samodzielnego znaczenia, np. lub <>
6. synonimiczna – w definicji występują wyrazy bliskoznaczne, np. rozrzutnik <>, częsta zwłaszcza w definiowaniu przymiotników, np. beznamiętny <>.

koncepcji słownika najbardziej widać w definicji realnoznaczeniowej.
Definicje realnoznaczeniowe:
Definicja scjentystyczno-encyklopedyczna – definicja naukowa, równościowa, podporządkowana celom taksonomicznym, tj. naukowej klasyfikacji przedmiotów i zjawisk rzeczywistości. Ograniczenie liczby cech w definiensie do cech koniecznych i wystarczających do jednoznacznego wyodrębnienia. W definicji taksonomicznej hierarchiczna, podporządkowana logicznej kategoryzacji kolejność: najpierw cechy utożsamiające (genus proximum), potem odróżniające (differentia specifica).
Definicja kognitywna (od łac. cognosco ‘poznaję’) – oparta na potocznej wiedzy o świecie, zdająca sprawę z treści poznawczych utrwalonych w języku oraz sposobu strukturyzowania tych treści przez język. Uwzględnia fasety (kolejne kategorie, według których uporządkowane są treści w rozbudowanej definicji; kolejne składniki definicji):
Kategoria nadrzędna,
Wygląd i inne cechy,
Działanie, czas i miejsce działania,
Pochodzenie: z czego pochodzi przedmiot hasłowy oraz co pochodzi od przedmiotu hasłowego,
Kolekcje: z jakimi innymi przedmiotami przedmiot współwystępuje w jednym miejscu i czasie na zasadzie pełnienia jakiejś wspólnej funkcji, i in.

kwalifikatorów nie powinny zachodzić na siebie.
Rozróżniamy kwalifikatory:
terminologiczne (specjalistyczne), np. biol., chem., fiz., mat. i in.,
społeczno-środowiskowe (słownictwo nieoficjalne, grup społecznych), np. dzien., stud., ucz., przest., biur., urz. i in.,
geograficzne (związane z terytorialnym podziałem): gwarowe, regionalne, dialektalne,
chronologiczne (charakteryzują słownictwo ze względu na zakres używania), np. dawne (sprzed 150 – 200 lat), przestarzałe, archaizmy,
ekspresywne (nacechowane emocjonalnie, nienaturalne, stosunek do desygnatu), np. wulg., pieszcz., emocj. i in.,
frekwencyjne (ukazują częstotliwość), np. rzad., powsz.
Zdaniem P. Żmigrodzkiego kwalifikatory odnoszące się do pojęć z zakresu: religii, mitologii, sportu można włączyć do społeczno – środowiskowych.

a fronte.
Przeciwieństwem porządku a fronte jest układ a tergo, czyli odwrócony porządek alfabetyczny, w którym o kolejności wyrazu decyduje najpierw ostatnia litera, następnie przedostatnia itd. Taki układ przydatny jest zwłaszcza badaczom słowotwórstwa.
Tylko układ a fronte zawiera definicje, w układzie a tergo są rejestrowane wyłącznie wyrazy hasłowe słownika.
Tylko w słownikach internetowych można wybrać sposób oglądu haseł, wybierając najpierw indeks: a tergo lub a fronte; tak np. w Elektronicznym słowniku języka polskiego XVII I XVIII wieku, http://sxvii.pl
Do tradycyjnych słowników papierowych hasła w układzie a tergo dołączane są w postaci indeksu a tergo.

powstawania słowników decyduje o wzmiance o pierwszym dużym, alfabetycznym drukowanym słowniku, którym jest: J. Mączyński, Lexicon latinopolonicum, Królewiec 1564
Swoisty słownik „odwrócony” tego słownika to indeks wyrazów polskich: Władysław Kuraszkiewicz, Wyrazy polskie w słowniku łacińsko-polskim Jana Mączyńskiego, cz. 1. A – O, cz. 2. P – Z, Wrocław 1962-1963.
Badacz dawnej leksyki koniecznie powinien uwzględniać XVII i XVIII-wieczne słowniki:
G. Knapiusz, Thesaurus polono-latino-graecus, cz. 1, Kraków 1621.
M. A. Trotz, Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski z przydatkiem przysłow potocznych, przestrog gramatycznych, lekarskich, matematycznych, fortyfikacyjnych, żeglarskich, łowczych i inszych naukom przyzwoitych wyrazow, t. 3, Lipsk 1764.

1564: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=23849
Grzegorz Knapski,Thesaurus latino-polono-graecus, Kraków 1621: http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/Knapski/Knapski_DjVu/
Michał Abraham Trotz, Nowy dykcjonarz, to jest mownik polsko-niemiecko-francuski, Lipsk 1764: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=802&dirids=1
http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?id=7138&from=publication

1-6, Warszawa 1807-1814; wyd. 2, poprawne i pomnożone, Lwów 1854-1860 (w oprac. Augusta Bielowskiego).
Słownik języka polskiego, wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, t. 1-2, Wilno 1861, tzw. wileński; dzieło zbiorowe, autorzy: Aleksander Zdanowicz, Michał Bohusz Szyszko, January Filipowicz, Walerjan Tomaszewicz, Florjan Czepieliński i Wincenty Korotyński, z udziałem Bronisława Trentowskiego.
Karłowicz Jan, Kryński Adam Antoni, Niedźwiedzki Władysław, Słownik języka polskiego, t. 1-8, Warszawa 1900 – 1927, tzw. warszawski.

polskiego, t. 1-6, Warszawa 1807-1814: http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=12850&from=publication http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-lindego/
Maurycy Orgelbrand (wyd.), Słownik języka polskiego, t. 1-2, Wilno 1861, tzw. słownik wileński: http://eswil.ijp-pan.krakow.pl/index.php
Jan Karłowicz, Adam Antoni Kryński, Władysław Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego , t. 1-8, Warszawa 1900-1927, tzw. słownik warszawski: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=236&dirds=1&tab=3
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-warszawski/

Stanisława Urbańczyka, t. 1-11, Wrocław 1953 – 2002.
http://www.rcin.org.pl/publication/39990

Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. Marii Renaty Mayenowej (obecnie: Krzysztofa Mrowcewicza), t. 1. A – Bany – t. 36. Rozat – Roztyrknąć, Wrocław 1966 – Warszawa 2012.
http://kpbc.umk.pl/publication/17781
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku/

Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, pod red. Krystyny Siekierskiej, t. I. A, Kraków 1999 – 2004. Obecnie pod kier. W. Gruszczyńskiego na stronie www:
http://sxvii.pl.
W internecie jest już też dostępna kartoteka do tego słownika: Kartoteka Słownika języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku http://www.rcin.org.pl/publication/20029

red. M. Kucała, t. I-V, A-Ż, wraz z indeksem a tergo, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków 1994-2012,
niektóre tomy na www.rcin.org.pl oraz na www.europeana.eu

Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. nacz. Halina Koneczna, Witold Doroszewski, t. I – II, Wrocław 1965 – 1973.

Słownik języka Adama Mickiewicza, pod red. Konrada Górskiego i Stefana Hrabca, t. I – XI, Wrocław 1962-1983.

Internetowy słownik języka Cypriana Norwida, pod red. J. Puzyniny i T. Korpysza, dostęp na stronie internetowej http://www.slownikjezykanorwida.uw.edu.pl.

wielki słownik z wyrazami polskimi na pierwszym miejscu, ułożonymi alfabetycznie, a dopiero potem ich odpowiednikami łacińskimi i greckimi.
Zawiera ok. 50 tys. haseł
Charakteryzuje go staranny dobór haseł, ze względu na:
czystość i rodzimość słownictwa,
przynależność wyrazów do ogólnopolskiego języka literackiego,
przyzwoitość.
źródła literackie, m.in.: Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki, Jakub Wujek, Piotr Skarga.
Dostępny na stronie internetowej: http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/Knapski/Knapski_DjVu/

tłumaczył obecność w słowniku niektórych wulgaryzmów:
„Zebrałem prawie wszystkie używane wyrazy polskie, z wyjątkiem sprośnych i plugawych. Te jednak, ponieważ są one potrzebne (jak choćby przy sakramencie Pokuty) i nie są na tyle ukryte, ażeby nie były zastępowane niekiedy przez młodzież jeszcze haniebniejszymi nazwami, podałem tu wyrażone jakimś przyzwoitym słowem albo peryfrazą, aby w ten sposób młodzież odciągnąć od gorszych i abym nie zostawił dzieła niepełnego. Należy dodać, że tak czynią wszyscy autorzy słowników, a nawet tłumacze Pisma św.”

narzuca budowę hasła.
Ze względu na obce odpowiedniki odrębnymi hasłami są nie tylko pojedyncze wyrazy, ale także całe wyrażenia.
Obok przykładowego hasła Mocny (i jego odpowiedników: łacińskiego i greckiego) pojawią się zatem hasła w postaci frazeologizmów, niekoniecznie o stałym charakterze, jak: Mocny w rękach,
Mocny, krzepko na miejscu stojący, nieruchomy, stały Mocny jestem
(wraz z odpowiednikami łacińskim i greckim).

Lipsk 1764
niewiele ponad 3 tys. szpalt, ok. 45 000 haseł,
wiele nowości, mianowicie:
▫ numerowanie znaczeń (od najważniejszego do rzadkich i drugorzędnych) w obrębie artykułu hasłowego,
▫ zastosowanie nowoczesnych kwalifikatorów, sygnalizowanych kursywą, umieszczanych w stałym miejscu artykułu hasłowego. Są to kwalifikatory chronologiczne, wskazujące skrótem obs (od łac. obsoletum) na słowa „stare, niezwyczayne”, a także stylistyczne, np. wskazujące na „słowa podłe, karczemne” skrótem vulg (od łac. vulgare). Przełom w zakresie kwalifikowania wyrazów stanowi wprowadzenie około 20 kwalifikatorów terminologicznych, choć w poprzedzającym słownik wykazie o tytule Wykład znakow i abrewiacyy są uwzględnione tylko dwa, mianowicie: archit. i aritm., czyli architektoniczny i arytmetyczny. Wśród kwalifikatorów terminologicznych występujących na kartach słownika są jednak takie, jak przykładowe géom. czy gram.
▫ różny krój czcionki w ramach haseł: antykwa – dla hasła głównego, kursywa – dla podanych w ramach danego hasła stałych użyć, osobno wyodrębnionych w główce.
Zachowanie dawnego sposobu podawania czasownika: w główce jako podstawowa forma 1 os. lp. cz. teraźniejszego, np. czytam.
Dostępny: http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=802&dirids=1

rzeczownikowe czasownikowe

polskiego Lindego jest pierwszym wielkim słownikiem języka polskiego (nie wielojęzycznym), choć
zawiera liczne odpowiedniki obce, z wielu języków, zwłaszcza z języków innosłowiańskich i niemieckiego; stanowią one jednak integralną część hasła.
Oparty jest na materiale z około 800 druków – od połowy XVI do początków XIX wieku, ok. 400 autorów
Zawiera ok. 60 tys. haseł, w tym ok. 2000 nazw własnych
Ma układ alfabetyczno-gniazdowy, co oznacza, że „hasła, choć umieszczone w kolejności alfabetycznej, zgrupowane są w duże akapity, które tworzą grupy leksykalne powiązane etymologicznie” (Piotrowski, s. 572)
Zawiera niezbędną informację gramatyczną, objaśnienie znaczenia wyrazu hasłowego oraz liczne przykłady jego użycia
Wyrazy są opatrzone stosunkowo nielicznymi kwalifikatorami, z których na uwagę zasługują kwalifikatory graficzne, tzw. asteryski, czyli gwiazdeczki: jedna oznacza archaizmy, dwie – poetyzmy.
Wszystkie znaczenia są ilustrowane cytatami, a każdy cytat jest opatrzony skrótem nazwiska autora, tytułu dzieła i numerem strony (w praktyce nie zawsze wszystkie te elementy występują; są też błędy w lokalizacji).
Dostępny w internecie:
http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=12850&from=publication
lub
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-lindego/

2005

Samuel Bogumił Linde
oraz herb Słownik
i medal otrzymane
za pierwszy
Słownik języka polskiego

we Lwowie wydanie drugie, poprawione i pomnożone, dzieła Lindego w opracowaniu Augusta Bielowskiego

dzieło poprzedzone było jemu właściwym skrótem, był istotny, bo Linde opatrywał cytaty metryczką w postaci tychże skrótów.

ukazał się podręczny dwutomowy Słownik języka polskiego, dzieło zbiorowe grupy uczonych i literatów wileńskich: Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza Szyszki, Januarego Filipowicza, Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czepielińskiego i Wincentego Korotyńskiego, od miejsca wydania nazywany słownikiem wileńskim (SWil).
Dostępny w internecie:
http://eswil.ijp-pan.krakow.pl/index.php

Lindego, uzupełniony wyborem słów z nowych dzieł.
szczególnie wiele: zapożyczeń, wyrazów potocznych, regionalizmów (zwanych przez autorów prowincjonalizmami), zwłaszcza kresowych, oraz terminologia naukowa, techniczna i zawodowa.
pomijana ścisła dokumentacja filologiczna użycia wyrazu, jedynie część wyrazów opatrzona jest przykładami z dzieł drukowanych, literackich czy naukowych, ale bez podania źródła.
Wynika to z założenia słownika: słownik ma charakter słownika podręcznego (nie naukowego).

Warszawa 1900-1927

Słownik języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, od miejsca wydania nazywany jest słownikiem warszawskim (w skrócie SW).
Zasób wyrazowy to ok. 270 tys. haseł; do dziś jest to najobszerniejszy słownik.
Zasób słownika uwzględnia materiał ze Słownika Lindego i Słownika wileńskiego, a ponadto zabytki językowe średniowiecza i pierwszej połowy XVI wieku (nieuwzględnione przez Lindego) oraz piśmiennictwo dziewiętnastowieczne, a także wyrazy gwarowe, żargonowe itp.
wiele wyrazów wprawdzie możliwych, ale faktycznie nigdzie nie zaświadczonych, jak niektóre zdrobnienia, zgrubienia, czasowniki przedrostkowe itp.
Dostępny w internecie:
http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=236&dirds=1&tab=3
lub
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/slownik-warszawski/

znaczenia wyrazu, lecz na logicznych powiązaniach między znaczeniami porządkowanymi w kolejności od konkretnego do abstrakcyjnego i od najczęstszego do rzadszych, czyli tych, których używa się w ograniczonych kontekstach.
Stosunkowo niewiele uwagi poświęcono etymologii i zagadnieniom gramatycznym.
Cytaty ilustrujące znaczenia nie są dokładnie zlokalizowane, sygnowane są jedynie nazwiskiem autora.
Znaczeń najczęściej nie definiuje się, ale opisuje za pomocą ciągów synonimów. Jest to sposób bardzo rozpowszechniony w praktyce leksykograficznej”.
Piotrowski, op. cit, s. 576

dzieło „pozytywistyczne” w dwu znaczeniach tego terminu” (…)
po pierwsze:
Był słownikiem mającym służyć celom dydaktycznym. „Jak wcześniejszy słownik Lindego, „słownik warszawski” miał za zadanie ukazać całe bogactwo języka polskiego oraz rozszerzyć zasób słownikowy jego użytkowników.
po drugie:
„W szerszym znaczeniu – wyrazu „pozytywizm” używa się jako terminu filozoficznego. „Słownik warszawski” był pozytywistyczny w tym sensie, że kładł nacisk na takie cechy opisu naukowego, jak kompletność zbioru faktów naukowych i (umiarkowany) nie normatywizm. Z tego punktu widzenia wszystkie wielkie słowniki jednojęzyczne są pozytywistyczne”
Piotrowski, op. cit, s. 576

poprzedzające hasło

polskiego pod red. W. Doroszewskiego „miał programowo nawiązywać do słownika Lindego, nie zaś do „słownika warszawskiego”.
Od czasu Doroszewskiego „słownik warszawski” uchodzi za modelowy przykład złej roboty leksykograficznej. (…)
Zebrano około 6 500 000 fiszek z cytatami z 3200 publikacji, z nich powstało około 130 000 haseł.
Ramy czasowe obejmowały okres od drugiej połowy wieku XVIII do lat sześćdziesiątych wieku XX, przy czym słownictwo początku tego okresu opisywano bardzo wybiórczo.
Pod pewnymi względami SJPD jest pierwszym nowoczesnym słownikiem współczesnego języka polskiego. (…)
Nowoczesny w SJPD jest przede wszystkim zapis dokumentacyjny – precyzyjny i wiarygodny. (…)
W porównaniu z wcześniejszymi słownikami polskimi SJPD ma także przejrzysty układ hasła.
Zupełnym novum była informacja gramatyczna opracowana przez Jana Tokarskiego (…) Po raz pierwszy słownik polski podawał informację służącą do utworzenia wszystkich form fleksyjnych wyrazów odmiennych”
Piotrowski, op. cit, s. 578
http://doroszewski.pwn.pl/
Indeks a tergo do SDor: ftp://ftp.mimuw.edu.pl/pub/users/polszczyzna/a_terDor/

definicja realnoznaczeniowa, która opisuje nie tyle znaczenie wyrazu, ile świat zewnętrzny.
Miarą prawomocności sądów o świecie była dla Doroszewskiego nauka.
Naukowe opisy, uznane za miarę prawomocności sądów o świecie a włączane do definicji, miały informować użytkownika o osiągnięciach nauki. (…)
Doroszewski podkreślał, że najważniejszym założeniem jego teorii jest normatywność.
Zgodnie z tym założeniem, leksykograf dokonuje wyboru słownictwa, jakie ma znaleźć się w słowniku.
Doroszewski reprezentował pogląd, że należy wybierać te wyrazy, które będą używane w przyszłości.
Wybór zależy od społecznej ważności wyrazów.
Stąd SJPD pomijał np. liczne wyrazy potoczne jako efemeryczne i nie włączał wulgaryzmów, jego zdaniem niepożądanych” Piotrowski, op. cit, s. 579

słowniku języka polskiego, red. M. Bańko (ISJP)

W SDor z założenia miały być definicje realnoznaczeniowe o charakterze scjentystycznym (jak wyżej). W praktyce sporo też jest jednak potępianych przez Doroszewskiego – jako typowych dla SW – definicji synonimicznych.

1953 – 2002

słownictwo epoki najstarszej, do 1500 roku
ok. 23 tys. haseł
na początku hasła spis form gramatycznych, w których występuje dany wyraz
cytaty w transliteracji
Nowoczesne indeksy do słownika: M. Eder, W. Twardzik, Indeksy do słownika staropolskiego: alfabetyczny, a tergo, verba absentia, verba expurgata, Kraków 2007.

Mrowcewicza), t. I. A – Bany – t. XXXVI. Rozat – Roztyrknąć, Wrocław 1966 – Warszawa 2012.

do chwili obecnej ukazało się trzydzieści sześć tomów Słownika, całkowita jego objętość szacowana jest na około 60 tomów.
zawarty w Słowniku materiał ma niezwykle zróżnicowaną i skomplikowaną budowę; w artykułach hasłowych pojawia się wiele przypadków szczegółowych i wyjątkowych.
dokładna informacja gramatyczna, informacja o frekwencji tekstowej wyrazów (metoda statystyczna po raz pierwszy zastosowana w słownikach, a liczba wystąpień podana na każdym poziomie opisu wyrazu hasłowego), bogata egzemplifikacja, na końcu hasła frazeologizmy oraz synonimy,
czytelne hasło, z informacją o obecności w innych słownikach.
Dostępny w internecie:
http://poliqarp.wbl.klf.uw.edu.pl/pl/slownik-polszczyzny-xvi-wieku/
http://kpbc.umk.pl/publication/17781
Słownik wciąż powstaje, a na stronie internetowej jego pracowni można śledzić postęp pracy, są też indeksy (poprzez indeksy dociera się do żądanych haseł) i inne dane: http://www.spxvi.edu.pl/

K. Siekierskiej, t. I. A, Kraków 1999 – 2004, obecnie jako: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku http://xvii-wiek.ijp-pan.krakow.pl

materiał z 275 tekstów różnej objętości, z lat 1601 -1750.
Bibliografia K. Estreichera notuje dla wieku XVI ok. 1600 druków, dla wieku XVII - ponad 5300.
ponad 86 000 haseł.

z indeksem a tergo, Kraków 1994-2012

Ze Wstępu do SPJK:
„Polskie teksty Kochanowskiego składają się z około 128.000 wyrazów tekstowych. Wyrazów różnych (słownikowych) jest około 8.300, słownik będzie zawierał mniej więcej tyle artykułów hasłowych”
(s. VIII)
Ostatecznie słownik zawiera ok. 8 800 haseł

i materiałową,
podawanie w szerokim zakresie łączliwości wyrazowej.
wyszczególnienie użyć przenośnych, porównań, rekcji, szeregów, przeciwstawień, szyku, pozycji rymowych wyrazów.
Moim zdaniem, słownik trudny w odbiorze, mało czytelny, z rozdrobnionymi znaczeniami, z definicjami lakonicznymi, mało precyzyjnymi. Brak też danych o frekwencji, a podział na część opisową i materiałową w istocie utrudnia znalezienie konkretnych znaczeń i ich przypisanie do tekstów poświadczających te znaczenia.

hasłowych w układzie alfabetycznym.
Obejmuje całe słownictwo użyte przez J. Kochanowskiego w polskich utworach.
Obok apelatywów słownik uwzględnia także nazwy własne.
Do piątego tomu SPJKoch został dołączony indeks a tergo.

czy przedmiotem opisu jest leksem autosemantyczny czy synsemantyczny.
Obejmuje ona wyraz hasłowy, opis i dokumentację tekstową.
Opisy, w zależności od swoistości danego hasła oraz liczby poświadczeń danego wyrazu w tekstach J. Kochanowskiego, są objętościowo zróżnicowane − od jednego wiersza do paru stron.
Po wyrazie hasłowym podawane są znaczenia tego leksemu (lub jego funkcje), po każdym z nich są numery odsyłające do dokumentacji tekstowej.
W dalszej części opisu zostały umieszczone połączenia wyrazowe i znaczenia kontekstowe, przysłowia, porównania, szeregi, przeciwstawienia, rekcja, szyk, rzadkie formy fleksyjne, pozycje rymowe oraz informacja o tym, czy dany wyraz występuje w prozie. Dokumentacja tekstowa zamieszczona w artykule hasłowym zawiera wszystkie wystąpienia wyrazu hasłowego w twórczości poety.
Cytaty w części przykładowej są podawane w stałym porządku źródeł i numerowane – tak więc numer ostatniego cytatu wskazuje równocześnie liczbę wystąpień danego wyrazu hasłowego w tekstach J. Kochanowskiego.

w prozie)

I – XI, Wrocław 1962-1983

Strona ze Słownika języka Adama Mickiewicza

Bardzo istotną cechą, która wyróżnia SJAM spośród wszystkich słowników, jest podawanie frekwencji. I to nie tylko – jak w wypadku SPXVI – wyrazów hasłowych (leksemów), ale także wyrazów gramatycznych danego leksemu. Przykładowo podana jest tu nie tylko ogólna liczba użyć zaimka kto (wszystkich form fleksyjnych), ale także form każdego z przypadków, czyli kto, kogo, komu itd. To moim zdaniem niezwykle cenne. Uważam ten słownik za najlepszy wśród naszych słowników.

wszystkim znane znaczenia, nie są definiowane, np. kobierzec, kobieta czy oliwa. Moim zdaniem, to niedobrze, bo słowniki „żyją” wieki, a znaczenia mogą ulec zmianie. Dobór haseł do zdefiniowania jest też uznaniowy, nie poparty żadnymi konsekwentnymi wyznacznikami, które z haseł powinno zostać zdefiniowane.

zawierające trudniejsze wyrazy w kolejności tekstu; łac. mammothreptus ‘karmiony piersią’.
Średniowieczne słowniki i zbiory wyrażeń z różnych dziedzin, zwłaszcza medycyny i prawa:
Wokabularz trydencki (ok. 1424 r.) – ok. 500 wyrazów prawniczych i dotyczących życia rycerskiego; łac. vocabulum ‘słowo, nazwa’
Słowniczek ks. Jana Stanki (1470 r.) z ok. 700 nazwami roślin i zwierząt.
W XV w. zdarzają się też łacińsko-polskie słowniczki szkolne, rymowane dla lepszego zapamiętania, czyli mające charakter mnemotechniczny, np. favilla pyrzyna, annona jarzyna, pelica szpar [tj. potrzask], gvera swar.
Najwybitniejszy polski leksykograf pierwszej połowy XVI w. to bernardyn Barłomiej z Bydgoszczy, autor dwóch rękopiśmiennych zbiorów leksemów: 1) najobszerniejszego rękopiśmiennego słownika łacińsko-polskiego z 1532 r., liczącego prawie 4 300 wyrazów polskich, stanowiącego oryginalne i twórcze uzupełnienie wcześniejszych – już drukowanych – słowników Murmeliusza i Mymera,
2) ponad 11 tys. wyrazów polskich wpisanych w r. 1544 na marginesach,
powstałego w 1488 roku, słownika Jana Reuchlina Vocabularis breviloquus.
Obecnie sukcesywnie od roku 1999 w opracowaniu E. Kędelskiej, I. Kwileckiej i A, Łuczak wydawana jest polsko-łacińska (odwrócona) wersja Słownika Bartłomieja z Bydgoszczy, zawierająca wyrazy polskie znajdujące się w obu rękopisach (z 1532 i 1544). W roku 2012 ukazała się cz. 5. R – Stracenie.

1528 – dwa słowniki łacińsko-niemiecko-polskie jeszcze typu średniowiecznego: Jana Murmeliusza (filolog holenderski, autor części łacińskiej) oraz Franciszka Mymera (pochodził z Lwówka Śląskiego).
Autorem części polskiej w słowniku Murmeliusza był prawdopodobnie Hieronim z Wielunia vel Hieronim Polyconius (zwany też Hieronimem Spiczyńskim), rajca krakowski, autor przekładu pierwszego drukowanego w Polsce fragmentu Biblii – księgi Ecclesiastes z 1522 r. Odpowiedniki niemieckie wyszły prawdopodobnie „spod ręki samego Hieronima Wietora”, znanego drukarza krakowskiego.
Układ nie alfabetyczny, lecz tematyczny; słownik Murmeliusza zawiera alfabetyczny indeks wyrazów, co bardzo ułatwia korzystanie.
Przykładowe rozdziały w słowniku Murmeliusza:
O Bodze i rzeczach niebieskich,
O czasiech,
O żywielech i o tych rzeczach, które się na powietrzu rodzą,
O kwieciu,
O woniących ziołach.

podobnie jak u Murmeliusza – można dopatrzeć się także pewnej zasady: pierwszy z nich zatytułowany jest: De Coelo – Von denm Himel – O niebie, następny De 4 elementis et eis que in aere generantur – Von dem 4 Elementen: und was sich in der Lufft gebirt – O żywiołach, rzeczach ktore sie w powietrzu rodzą.
Ostatni rozdział: Quatuor Novissima – Die vier leczte Dinger – Cztery poślednie rzeczy zawiera dokładnie te same wyrazy, co ostatni rozdział u Murmeliusza: Śmierć, Sąd Boży, Raj, Piekło (niem. Todt, Gericht Gotes, Paradeys, Helle)” .
Mymer niewątpliwie znał słownik Murmeliusza i korzystał z niego.
Świadczy o tym także rozdział De pecunis – Von Gelde – O pieniądzach w całości zaczerpnięty z Murmeliusza.

1564

Oparty na najlepszych ówczesnych wzorach słownikowych: nowoczesny układ alfabetyczno-gniazdowy: alfabetyczny dla słów podstawowych, pod nimi zgrupowane wyrazy pochodne, najpierw według sufiksów, następnie prefiksów Taki układ haseł miał cel dydaktyczny: pomoc w opanowaniu języka łacińskiego.
Materiał wyrazowy łaciński głównie ze słownika łacińsko-niemieckiego Piotra Dazypodiusza,
odpowiedniki polskie – własny zasób wyrazowy autora, pomnożony przez wyrazy z dzieł ówczesnych pisarzy.
Słownik Mączyńskiego liczy 20 700 wyrazów polskich i ok. 30 000 wyrazów łacińskich. Jest to największy zbiór wyrazów łacińskich i ich polskich odpowiedników znaczeniowych z XVI wieku.
Dostępny na stronie internetowej: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=23849

autor pochodził.
częste specjalne określenia: "jako mówią", "jako zową", "jako niektórzy mówią", "niektórzy zową", "też zową" itp., które pełnią funkcję kwalifikatorów, wskazując na ograniczenia terytorialne lub stylistyczne, np.:
Tatarka, gryka niektorzy zową czy robak, ktory ziele gryzie, niektorzy wąsienicami zową
wiele zapożyczeń łacińskich, czeskich i niemieckich, choć, zwłaszcza przy germanizmach, często zaznaczone ich obce pochodzenie oraz propozycja neologizmów, np.: sculptor ‘rzeźbiarz’ objaśnione jako: sznicer, obraźnik albo obraźny może być zwan, bo sznicer jest niemieckie słowo, nie polskie.

okolicznościową fraszkę: NA SŁOWNIK MĄCZYŃSKIEGO Żebyś do szkoły nie po wszytko chodził, Ale sam czasem drugiemu dogodził, Wielką mieć pomoc z tych ksiąg, gościu, będziesz, Gdy nad łacińskim językiem usiędziesz. Nie bądźcie hardzi swym żakom, mistrzowie, Wszystko tu najdzie, co wy macie w głowie.

często miały nie tylko odpowiedniki polskie, lecz były objaśniane pełnymi zdaniami.
Dzięki temu słownik nadaje się do badania nie tylko leksyki, ale także systemu polszczyzny.
np.: Purpurissum, Nieyáki rodzay kréty purpurą vfarbowána, którey málárze do málowánia użiwáyą/ też barwká którą sobie biáłe głowy twarz przipráwiáyą.

słowniki wielojęzyczne. Najsłynniejszym z nich był łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepina, uzupełniany w kolejnych wydaniach o liczne języki narodowe.
Od roku 1574 w bazylejskich i lyońskich wydaniach wersji dziewięcio-, dziesięcio- i jedenastojęzycznej znalazł się również język polski (obok łaciny, greki, hebrajskiego, francuskiego, włoskiego, niemieckiego, niderlandzkiego, hiszpańskiego, węgierskiego i angielskiego).
Autor działu polskiego nie jest znany. Obfity materiał polski słownika Calepina (ponad 12 tys. haseł) zawiera wiele wyrazów potocznych, regionalizmów i wulgaryzmów.
Słownik Calepina z racji zawartości (wiele języków) był dziełem dużym, grubym. Każdy słownik tego typu nazywano więc calepinem. To wyraz odimienny, czyli eponim.