Сауыр Тарбағатай Тянь Шань презентация

Е. Қ.




                                                                           Семей 2020

тізімі

ерекше болып келеді. Еліміздегі ең танымал альпинистік аймақ болып табылады. 
  Сауыр-Тарбағатай жотасы еліміздің Шығысында орналасқан ірі тау жүйелерінің бірі. Табиғаты бойынша әр алуан болып келеді. Қазақстандағы  жалпы Еліміздің Шығысындағы ерекше тау жүйесі.   

– жақпарлы негізі палеозойдың тұсында қалыптасқан.Негізгі жер бедері неоген мен палеоген дәуірлеріндегі тау көтерілу тұсында жетілген.Кей жерлерде әлә де тау көтерілу процесі жүріп жатыр.Оған Тянь- Шаньдағы жер сілкіністер дәлел бола алады.Таулардың жалпы жер бедері біркелкі емес.Ол биік жоталармен бірге тау аралық ойыстардан,қыратты жазықтардан тұрады.
Таулардың биік белдеулері оның дамуының негізгі заңдылықтарын белгілейді.

шығыс бөлігі Қытай жерінде.Тянь- Шань сөзі қытай тілінде «Тәңір шыңы,Аспан тау» деген мағынаны білдіреді.Қазақстанға Тянь – Шанның солтүстік және батыс бөлігі ,Орталық Тянь – Шаньның солтүстік және батыс бөлігі кіреді.Солт үстік Тянь –Шаньдағы Талас алатауының оңтүстік – батыс бөлігі Қазақстанның оңтүстік – батысы мен оңтүстігіндегі таулар сілемін құрайды.

Оғапн арктикалық ауа массалары мен Сібірден келетін антициклон әсет етеді. Тау жоталарының биіктігі, жер бедерінің әрқилылығы жылу мен ылғалдың алмасуы оның ауа райының құбылмалы ерекшелігін анықтайды. Сондықтан күз бен көктемде салқын соғып, үсік жүруі жиі кездеседі. Жаз айларында аптапты ыстық ауаны құрғатып, климатты континентті етіп қалыптастырады. Тау етектері мен жазықтардың құрғақ ауасы тау ішінде көтерілгенде, ауа райы қоңыржай күйге ауысады. Қысы ұзақ, қазаннан сәуірге, кейде мамырға дейін созылады. 

тамыз- күздің айы. Тауда бұл кезде салқын түседі. Мамыр маусым айларында күн жылынып кете қоймайды. Нағыз жаз айы шілде ғана. Кіші,Үлкен Алматы алабындағы ылғалдың ең көп түсетін кезі – мамыр айы. Тау етегінде жаңбыр жауса, тау басына қар болып түседі.
Іле Алатауының солтүстік беткейінде қысқы айлардың өзінде жиі жылжымалық болып тұрады. Күндіз еріген қар, Түнде қайтадан қатады. Ауа райының осылай алмасуы тау жыныстарына кері әсрін тигізеді.

оған әсер етеді. Таулардағы қар белдеуі бұл жерде жоғарырақ жатады. Тауларда ылғал мол болады. Тау беткейлерінде шілде айының орташа температурасы 200 С-250С болса, мұздықтардың етегінде – 50 С-қа дейін төмендейді. Жылыдқ жауын-шашын мөлшері 600-800 мм.

Тау аралық ойыстарда шағын көлдер ұшырайды. Тянь-Шань тауларының биік басында мұздықтар орналасқан, ол әсіресе Шілік-Кебін тау жүйесінде қалың, аумағы үлкен мұздықтар да бар.
Іле Алатауында 484 км2 алқапты алып жатқан жалпы саны 380 мұздықбар. Олар Шілік,Кебін,Есік,Талғар, Үлкен Алматы,Кіші Алматы,Ақсай сияқты өзендердің бастау алатын биігінде жатады. Оның ең үлкені – Корженевский мұздығы (ұзындығы 14,4 км)

тау жоталары мен оны қоршаған ороггарфиялық жағдаймен байланысты қалыптасқан. Табиғи ортасына, әр тау жотасының өзіндік ерекшеліктеріне қарай биіктік бедеулері Тянь-Шаньның барлық жерінде бірдей емес, бірінде биіктік бедеу жоғары болса, бірінде төмен жатады.
Солтүстік Тянь-Шаньдағы биіәктік белдеулері ең жоғарыдан санағанда мұз жатқан, мәңгі қар басқан альпілік жер бедерінен басталады. Оның өзі кей жерде 2600-2800 м-ден, кей тауда 3300 м биіктіктен басталады. 

субальпілік,альпілік шалғындар өседі, құз басында барыс, таутеке, ұлар, тау бүркіті мекендейді. Іле Алатауының орталық тұсында альпілік жер бедері қатты тілімделінген күйінде көрінеді. Табиғи күштердің әсерінен мұнда жартастар жарылып үщкір шыңдар қалыптасқан. Сайлары тар шатқалды, құламалы тік келеді.

1500-1600 м-ден 3200-3300 м биіктікке дейін созылады. Бұл зонаның биік шыңдары бірқалыпты күйін сақтаған. Тау аралық жазықтар да жер беткейінің тегістігімен ерекшеленеді. Таулардың терістік беткейінде көбінесе қылқан жапырақты орман өседі. Жазықтықта шалғынға ауысады, күнгей беткейінде шалғынды дала зонасының белгілері байқалады. Ормандар тау беткейлері мен ойыстарда өседі. Тау жануарларынан аю, қабан, елік кезедеседі.

тауларының аймағында анық байқалады. Мұндағы жоталар Орталық Қазақстанның ұсақ шоқылы тауларын еске түсіреді. Бұл жерлердің қара, қара қоңыр топырағында әр түрлі өсімдіктер, шөптесін, қарағайлы, тобылғылы бұталар өседі.
Биіктік белдеулердің ең төменгісі тау етегіндегі, тау ішіндегі жазықтарды қамтиды. (Ол 600-800 м шамасындағы биіктікте жатыр.)Бұл белдеулерде дала, шөлейт, шөл зоналарының белгілері білінеді. Онда дәнді дақылдар, екпе шөптер мал жайлымына пайдаланылады.

жермен Қытай – Қазақстан шекарасы өтеді.
Жайсан көліне жақын жатқан Сауыр таулары Қытайдан,Улюнгур көлінің батыс жағынан басталып, терең тілімделген үлкен қазаншұңқырларды жағалай шығыстан батысқа қарай созылады.Қазаншұңқырдың кезінде тектоникалық қозғалыстардан пайда болған.Ол Жайсан көлінің оңтүстік шығысында орналасқан Шілікті қазаншұңқырымен жалғасады.сауыр жотасының солтүстік етегі Жайсан көлі мен Қара Ертіспен бітеді,оңтүстік беті Шілікті даласына тіреледі.

беткейі Сауырмен жалғасқан жерінен Хабарсуға дейін Қытай жеріне қарайды.Таудың жалпы ұзындығы 300 км,ені 30-50 км.Батысында ол Шыңғыстаумен жалғасады.Тарбағатай бірнеше аласа таулар түрінде Сауырмен іргелес созылып жатыр.Олардың арасында Қандысу,Жоғарғы Еміл өзендері бөліп жатыр

қатпарлануы кезінде қалыптасқан.Ол Альпі тау кезінде жаңғырып қайта көтерілген.Бұл ауаның қазіргі жер бедерінің қалыптасуына ерте замандардағы мұз басу,ағын сулардың эрозиялық әрекеті және кейінгі тектоникалық процестер әсер еткен

жауын – шашын аздау.Табиғи ерекшеліктері мен климаты жағынан ол Оңтүстік Сібір мен Орта Азия тауларының аралығындағы өтпелі аймақ тәрізді.Қаңтардағы ауаның орташа температурасы -20°С,шілдеде 22°С. Жауын – шашын мөлшері 350-500 мм,тау іші ылғалды,жазыққа қарай қуаңдау..

таулы – далалы аудан,Сауырдың таулы орманды – шалғынды дала болып бөлінеді.Тарбағатай даласының өсімдіктері бұталы,қарағайлы болып келеді де,таудың солтүстік беткейінде альпі шалғынына ұласады. Сауыр тауының етегі 700 м- ге дейін шөлейт зонаға жатады,оның сортаңданған қара қоңыр топырағында шөлейт өсімдіктері 

терек , ақ терек шағын ормандар кездеседі өседі.Ормандары Сібір ағаштары мен Тянь-Шань шыршасынан тұрады. Бұл аймақтың Сібір мен Орта Азия аралығындағы өткінші орын екенін тағы да дәлелдейді.
Жануарлар дүниесі жағынан Сауыр мен Тарбағатай,Алтай мен Тянь- Шань аралық ауданын құрайды. Оны қоғыр аю,бұғы, елік, таутеке,арқар,қасқыр,қар барысы,сілеусін,түлкі және т.б. аңдар мекенде

Бірі Тянь-Шань еліміздің оңтүстік  бөлігінің табиғатының тамаша көрінісі. Ал Сауыр-Тарбағатай еліміздің шығысының інжуі десек артық емес. Екі тау жүйесі де ұзақ уақыт қалыптасудан өтті. Бұл тау жүйелерінің табиғатын, экологиялық жағдайың сақтау біздің қолымызда.